بررسی شهرستان سبزوار
فهرست مطالب
پيشگفتار
فصل اول : طرح تحقيق 1
1-1- بيان مسئله و تشريح ابعاد آن 2
1-2- محدوده و مقطع زماني تحقيق 3
1-3- اهميت و ضرورت تحقيق 4
1-4- اهداف تحقيق 5
1-5- سابقه و پيشينة تحقيق 6
1-6- سؤالات و فرضيههاي تحقيق 13
1-7- روش تحقيق 13
1-8- واژهها و مفاهيم كليدي تحقيق 15
1-9- مشكلات و محدوديتهاي تحقيق 20
فصل دوم : مباني نظري تحقيق 21
2-1- مكاتب و ديدگاههاي موجود در ارتباط با بافت قديم شهري 22
2-1- 1- مكاتب بهسازي و نوسازي بافت قديم.. 22
2-1-2- ديدگاههاي نظري پيرامون بهسازي و نوسازي بافت قديم 27
جمع بندي 35
2-2- منشورها و قطعنامههاي جهاني 37
2-2-1- كنگرة آتن (1931).. 37
2-2-2- معاهدة لاهه (1954).. 38
2-2-3- كنگرة رم (1972).. 38
2-2-4- كنفرانس ونيز (1964 ).. 39
2-2-5- بيانية مكزيكوسيتي (2000 ميلادي).. 40
2-2-6- بيانية استكهلم (1998).. 41
2-2-7- كنگرة آمستردام (1975).. 42
2-3- تجارب بهسازي و بازسازي بافتهاي قديم شهري در كشورهاي مختلف جهان 43
2-3-1- تجارب مرمت و بازسازي بافتهاي قديم در فرانسه 43
2-3-2- تجارب مرمت و بازسازي بافتهاي قديم در انگلستان 46
2-3-4- تجارب مرمت و بازسازي بافتهاي قديم در ايتاليا 50
2-3-5- تجارب مرمت و بازسازي بافتهاي قديم در استكهلم 54
2-3-6- تجارب مرمت و بازسازي بافتهاي قديم در چكسلواكي سابق 55
2-4- تجارب كشورهاي جهان سوم (آسيا – آفريقا) 57
2-4-1- تجارب كشور مصر؛ شهر قاهره.. 57
2-4-2- تجارب كشور سوريه ؛ شهر دمشق.. 57
2-4-3- تجارب كشور لبنان ؛ شهر بيروت.. 58
2-4-4- تجارب كشور ژاپن.. 61
2-5- تجربيات بهسازي و نوسازي بافتهاي قديم شهري در ايران 62
2-5-1- كرمان.. 62
2-5-2- شهر شوشتر.. 63
2-5-3- قزوين.. 64
2-5-4- شهركرد.. 66
جمع بندي و نتيجه گيري 69
فصل سوم : روند تحولات سياستها و برنامههاي بهسازي و نوسازي شهري در ايران 71
3-1- سياستها و برنامههاي بهسازي و نوسازي بافتهاي شهري در ايران 72
3-1-1- سياستها و برنامههاي اجرايي بهسازي و نوسازي بافتهاي شهري در قبل از انقلاب اسلامي (قبل از سال 1300 خورشيدي).. 72
3-1-1-1- سياستها و برنامههاي دورة پهلوي اول (1320-1300) 73
3-1-1-2- سياستها و برنامههاي دورة پهلوي دوم (1357 – 1320) 74
3-1-1-2-1- برنامه اول عمراني (1334 -1327).. 74
3-1-1-2-2- برنامه دوم عمراني (1341-1334).. 75
3-1-1-2-3- برنامه سوم عمراني (1346-1341).. 75
3-1-1-2-4- برنامة چهارم عمراني (1351-1347).. 76
3-1-1-2-5- برنامة پنجم عمراني (1356 -1352).. 76
3-1-2- سياستها و برنامههاي بهسازي و نوسازي بافتهاي شهري در دورة پس از انقلاب اسلامي (1357).. 77
3-1-2-1- برنامة اول توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران
(1366-1362).. 78
3-1-2-2- برنامه دوم توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران
(77-73).. 79
3-1-2-3- برنامة سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران
(1383-1379).. 83
3-2- طرحهاي بهسازي بافت قديم 84
فصل چهارم : مطالعات طبيعي، اجتماعي ـ فرهنگي و اقتصادي شهر سبزوار با تاكيد بر
بافت قديم آن 88
مقدمه 89
4-1- موقع جغرافيايي، حدود و وسعت شهرستان سبزوار 90
4-2- موقع سياسي شهرسبزوار درتقسيمات سياسي شهرستان سبزوار 90
4-3- خلاصهاي بر شرايط طبيعي شهر سبزوار 95
4-3- 1- تقسيم بندي منطقه به بخشهاي طبيعي.. 95
4-3-2- زمين شناسي و خصوصيات تكتونيكي منطقه.. 96
4-3-3- منابع آب.. 98
4-3-4- خاك شناسي.. 100
4-3-5- آب و هوا و مشخصات آن.. 101
4-3-5-1- شاخصهاي اقليمي منطقه.. 103
4-3-5-1-1- درجه حرارت.. 103
4-3-5-1-2- ميزان بارندگي.. 104
4-3-5-1-3- رطوبت نسبي.. 104
4-3-5-1-4- وزش باد.. 105
4-3-5-1-5- موقعيت خورشيد.. 105
4-3-5-2- نمودارهاي اقليمي.. 106
4-4- وضعيت اقليمي سبزوار و آسايش انسان (روش اولگي) 108
4-5- تأثير اقليم در ساخت و بافت شهر 109
جمع بندي و نتيجه گيري 110
مقدمه 112
4-6- ميزان جمعيت و پراكندگي آن در شهرستان سبزوار 113
4-6-1- پيش بيني جمعيت شهر سبزوار براي سالهاي 1390 و 1395 با استفاده از مدل رشد نهايي.. 114
4-6-2- جمعيت، تراكم و نحوه توزيع آن در شهر سبزوار 115
4-6-3- ساختار سني و جنسي جمعيت سبزوار.. 119
4-6-4- ويژگي مهاجرت در شهر سبزوار.. 123
4-6-5- وضعيت سواد و آموزش در شهر سبزوار.. 125
4-7- مشخصات جمعيتي بافت قديم 127
4-7-1- سهم جمعيتي بافت قديم از جمعيت كل شهر.. 127
4-7-2- چگونگي پراكنش جمعيت در بافت قديم سبزوار.. 127
4-7-3- ساختار سني و جنسي جمعيت بافت قديم سبزوار.. 128
4-7-4- وضعيت مهاجرت در بافت قديم.. 131
4-7-5- تحولات جمعيتي بافت قديم.. 132
4-7-6- توزيع و تراكم جمعيت در بافت قديم.. 133
4-7-7- تراكم خالص و ناخالص شهري در بافت قديم.. 135
4-7-8- وضعيت سواد و آموزش در بافت قديم.. 138
4-7-8-1- بررسي درصد باسوادي در محلات بافت قديم.. 139
4-8- سابقه سكونت 140
جمع بندي 140
4-9- ساختار اقتصادي و كاركردهاي شهر سبزوار.. 142
4-9-1- تعيين پايه اقتصادي شهر سبزوار.. 142
4-10- ويژگيهاي اقتصادي جمعيت بافت قديم 145
4-10-1- وضعيت اشتغال در سطح محلههاي بافت.. 145
4-10-2- جمعيت فعال و غير فعال بافت قديم.. 147
فصل پنجم : خلاصهاي بر جغرافياي شهري و شهرشناسي سبزوار 149
مقدمه 150
5-1- تاريخ مختصر سبزوار 151
5-2- وجه تسميه 153
5-3- موقع سبزوار در سلسله مراتب شهري خراسان و كشور 154
5-4- روند رشد فيزيكي شهر سبزوار 155
5-4-1- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي در دورة اول (1345 – 1300).. 156
5-4-2- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي شهر در دورة دوم (1365 – 1345).. 158
5-4-3- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي شهر در دورة سوم (1375 – 1365).. 159
5-5- اثرات توسعه فيزيكي بر بافت قديم شهر سبزوار 162
5-6- نقش عمومي شهر سبزوار 164
جمع بندي و نتيجه گيري 166
فصل ششم : مشخصات، ويژگيها، محدوديتها و امكانات فيزيكي كالبدي بافت قديم سبزوار 168
مقدمه 169
6-1- مشخصات جغرافيايي بافت قديم سبزوار 170
6-2- بررسي بافت قديم، ويژگيها و مشخصات آن 175
6-2-1- تراكم و دانه بندي بافت قديم.. 181
6-2-2- جمع بندي ويژگيهاي بافت قديمي شهر سبزوار.. 182
6-3- آثار و بناهاي باارزش تاريخي در بافت قديم سبزوار 186
6-4- كاربريهاي موجود در بافت قديم سبزوار 193
6-5- شبكههاي ارتباطي 201
6-5-1- راههاي درون منطقهاي.. 201
6-5-2- راههاي درون شهري.. 201
6-5-3- بررسي وضعيت خيابانهاي محصور كنندة بافت قديم به لحاظ ساختار ارتباطي و شرياني آن.. 204
6-5-4- طبقه بندي معابر بافت قديم از نظر سلسله مراتبي بر حسب نقش و عملكرد.. 205
6-5-5- گذرهاي قديمي بافت قديم سبزوار.. 206
6-6- مسائل و مشكلات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار 210
6-6-1-مشكلات مربوط به شبكة معابر بافت.. 210
6-6-2-كمبود عناصر خدماتي، تأسيساتي و تسهيلات شهري و زير بنايي 212
6-6-3- فرسودگي و فشرده بودن بناهاي موجود در بافت قديمي 215
6-6-3-1- خصوصيات كالبدي مساكن بافت قديم سبزوار.. 217
6-6-3-1-1- كيفيت ابنيه.. 217
6-6-3-1-2- عمر ساختمان.. 218
6-6-3-1-3- نوع مصالح ساختماني.. 218
6-6-3-1-4- تعداد طبقات.. 218
6-6-3-1-5- نحوة تصرف مسكن.. 219
6-6-3-1-6- مساحت زير بنا و تعداد اتاقهاي واحدهاي مسكوني موجود در بافت قديم.. 220
6-6-4- تعارض بخشهاي بافت قديم با ساختار كلي شهر.. 220
6-6-5- تراكم و تمركز فعاليتها.. 220
6-6-6- كاهش ارزشهاي محلهاي و سكونتي.. 221
6-6-7- انحطاط كيفيت فرهنگي و بصري.. 221
6-7- امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار 222
6-7-1- فرسودگي و وجود سطوح مخروبه در بافت.. 222
6-7-2- امكانات شبكة حمل و نقل.. 222
6-7-3- امكانات، تاسيسات و تجهيزات زيرساختي.. 223
6-8- اهداف بهسازي بافت قديم ناشي از مسائل، مشكلات و پتانسيلهاي موجود 223
فصل هفتم : آزمون فرضيات و نتايج 229
7-1- بررسي فرضيهها 230
7-1-1- فرضيه اول.. 230
7-1-2- فرضيه دوم.. 235
7-1-3- فرضيه سوم.. 241
7-1-4- فرضيه چهارم.. 248
1-3-5-بافت قديم، عامل تبادل فرهنگ.. 252
2-3-5-طراحي شهري : تجلي و تبلور فرهنگي.. 253
فصل هشتم : ارائه راهكارها و پيشنهادات 258
ارائه راهكارها و پيشنهادات 259
منابع و مأخذ 264
منابع انگليسي : 272
منابع الكترونيكي : 273
فهرست جداول
جدول (4-1 ) بخش ها، مراكز و دهستانهاي شهرستان سبزوار 91
جدول (4-2) : جمعيت و مشخصات آن در شهرستان سبزوار (85-1345) 113
جدول ( 4-3 ) تحولات تراكم نسبي جمعيت شهرستان سبزوار طي دهة 1385-1375 114
جدول ( 4-4 ) مشخصات نواحي شهري سبزوار بر حسب تقسيمات شش گانه سال 1373 116
جدول ( 4-5) درصد گروههاي سني عمده نسبت به كل جمعيت شهر سبزوار در سالهاي
35 تا 85 119
جدول ( 4-6 ) توزيع و تركيب سني و جنسي جمعيت سبزوار به تفكيك مرد و زن در سال 1385 121
جدول (4-7) نسبت جنسي جمعيت شهر سبزوار طي سالهاي35 تا 85 122
جدول (4-8 ) حجم و جمعيت غيربومي در شهر سبزوار 123
جدول ( 4-9) جمعيت 6 ساله و بيشتر بر حسب جنس، سن، وضع سكونت به تفكيك استان و شهرستان در سال 1385 126
جدول ( 4-10 ) درصد گروههاي سني عمده در بافت قديم شهر سبزوار در سالهاي 65 و 75 129
جدول (4-11 ) مقايسه نسبت جنسي در بافت قديم در مقايسه با كل شهر در سالهاي
65 و 75 130
جدول ( 4-12 ) منشأ استاني مهاجران وارد شده به بافت قديم سبزوار در سال 1382 131
جدول ( 4-13 ) توزيع فضايي جمعيت در بافت قديم در سالهاي 65 و 75 و 85 134
جدول (4-14) مقايسه درصد باسوادي شهر سبزوار و بافت قديم سال 65 و 75 و 85. 138
جدول (4-15) درصد باسوادي در قطعات (محلات) بافت قديم سبزوار در سالهاي 65 و 75. 139
جدول (4-16 ) تعداد و درصد شاغلين در زيربخشهاي خدمات و بازرگاني سبزوار در
سال 1375 144
جدول (4-17) تعداد و درصد شاغلين در بخشهاي صنعت و معدن و ساختمان سبزوار
در سال 1375 145
جدول (4-18) مقايسه وضعيت اشتغال در بافت قديم سبزوار به تفكيك قطعات در
سالهاي 65 و 75 146
جدول (4-19) مقايسه جمعيت فعال و نسبت فعاليت در بافت قديم و شهر سبزوار در
سالهاي 65 و 75 148
جدول (6-1) توزيع كاربريها در بافت قديم سبزوار 198
جدول(6-2) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة الف در خصوص مشكلات ناشي از ضعف دسترسيها در بافت قديم سبزوار 211
جدول (6-3) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة ج در خصوص مشكلات زيست محيطي بافت قديم سبزوار 214
جدول ( 6-4 ) طبقه بندي بناهاي مسكوني موجود در بافت قديم سبزوار بر اساس كيفيت 217
جدول ( 6-5) تعداد طبقات واحدهاي مسكوني بافت قديم سبزوار 219
جدول(6-6) محدوديتها و امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار 227
جدول (7-1) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة الف در خصوص پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهبود وضعيت دسترسي به خارج از بافت 232
جدول(7-2) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة ب در خصوص مشكلات و محدوديتهاي مربوط به عناصر خدماتي در داخل بافت قديم 237
جدول (7-3) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة ب در خصوص پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهرهمندي بهتر از عناصر خدماتي موجود 239
جدول (7-4) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة ج در خصوص مشكلات ناشي از كيفيت و نوع معماري واحدهاي مسكوني موجود در بافت قديم 242
جدول (7-5) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة ج در خصوص مهمترين دلايل نوسازي سكونتگاههاي قديمي موجود در بافت قديم از ديدگاه ساكنين بافت 244
جدول(7-6) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامة ج در خصوص مشكلات ناشي از فشردگي مساكن موجود در بافت قديم 246
جدول(7-7) نتايج حاصل از نمونهگيريهاي پرسشنامه ج در خصوص پيشنهادات ساكنين بافت جهت حفظ و احياي بافت قديم سبزوار 257
فهرست نمودارها
نمودار (4-1) منحني آمبروترميك شهرستان سبزوار (2003-1954) 107
نمودار (4-2) بيوكليماتيك اولگي شهر سبزوار- دوره زماني (2003-1954) 109
نمودار (4-3) هرم سني جمعيت شهر سبزوار -1385 120
نمودار (6-1) توزيع كاربريها در بافت قديم سبزوار 199
نمودار (6-2) : مشكلات ناشي از ضعف دسترسيها در بافت قديم سبزوار 211
نمودار (6-3) : مشكلات زيست محيطي بافت قديم سبزوار 215
نمودار (7-1) وضعيت دستيابي به شبكه معابر بافت قديم در مقايسه با بافت جديد 230
نمودار (7-2) وضعيت دسترسي به شبكه ارتباطي بافت قديم در مقايسه با بافت جديد 231
نمودار (7-3) پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهبود وضعيت دسترسي به خارج از بافت 232
نمودار (7-4) ميزان علاقمندي ساكنين بافت جهت سكونت در بافت قديم با توجه به سئوالات پرسشنامه (الف) 234
نمودار (7-5) مشكلات و محدوديتهاي مربوط به عناصر خدماتي در داخل بافت قديم 237
نمودار (7-6) پيشنهادات ساكنين بافت قديم جهت بهره مندي بهتر از عناصر خدماتي موجود 239
نمودار (7-7) ميزان علاقمندي ساكنين بافت جهت سكونت در بافت قديم با توجه به سئوالات پرسشنامه (ب) 240
نمودار (7-8) مشكلات ناشي از كيفيت و نوع معماري واحدهاي مسكوني موجود در
بافت قديم 242
نمودار (7-9) مهمترين دلايل نوسازي سكونت گاه قديمي موجود در بافت قديم از ديدگاه
ساكنين بافت 244
نمودار (7-10) : مشكلات ناشي از فشردگي مساكن موجود در بافت قديم 246
نمودار (7-11) ميزان علاقمندي ساكنين بافت جهت سكونت در بافت قديم با توجه به سئوالات پرسشنامه (ج) 247
نمودار (7-12) پيشنهادات ساكنين بافت جهت حفظ و احياي بافت قديم سبزوار 257
فهرست نقشهها
نقشة (4-1) تقسيمات سياسي استان خراسان رضوي به تفكيك شهرستان، بخش و دهستان92
نقشة (4-2) بخشها، مراكز و دهستانهاي شهرستان سبزوار 93
نقشة (4-3) سازمان فضايي شهرستان سبزوار……… 94
نقشة (4-4) منطقهبندي كالبدي شهر سبزوار…….. 118
نقشة (4-5) تراكم خالص مسكوني در بافت قديم سبزوار به تفكيك قطعات(1375)136
نقشة (4-6) تراكم ناخالص شهري در بافت قديم سبزوار به تفكيك قطعات(1375) 137
نقشة (5-1) مراحل توسعه فيزيكي شهر سبزوار…… 161
نقشة (6-1) موقعيت بافت قديم شهر سبزوار…….. 172
نقشة( 6-2) قطعه بندي بافت قديم سبزوار(براساس محلات) 173
تصوير(6-1) عكس هوايي بافت قديم سبزوار سال 1358 174
نقشة (6-3) محلهبندي بافت قديم سبزوار………. 185
نقشة (6-4) موقعيت عناصر و فضاهاي تاريخي در بافت قديم سبزوار 192
نقشة (6-5) كاربريهاي موجود در بافت قديم سبزوار 200
نقشة (6-6) محورهاي ارتباطي شهر سبزوار با شهرستانهاي اطراف 203
نقشة (6-7) سلسله مراتب راههاي ارتباطي در بافت قديم سبزوار 209
پيشگفتار
ايران با تاريخ بلند شهر نشيني داراي كهن شهرها و سكونتگاههاي باستاني متعدد و متنوع در زيست بومهاي گوناگون سرزميني است. چشم اندازي گذرا بر سيماي شهرنشيني ايران بافتهاي قديمي پرارزشي را به نمايش ميگذارد كه ميراثهاي فرهنگي اين جامعه كهن در آنها نهفته است اما در چند دهه اخير بافتهاي مزبور تحرك و نشاط گذشته خود را از دست داده و در آستانه ويراني و تخريب قرار گرفته و محيطي نامناسب و بسيار كم رونق را براي زندگي ساكنين خود به وجود آورده است ولي با وجود همة اين مسائل در ارزش وجودي آنها جاي هيچ گونه شك و ترديدي نيست و تصور ما بر اين است كه پژوهش و مطالعات بنيادي و شناخت جغرافيايي از اين بافتهاي شهري نخستين گامي است كه براي هر گونه حركت عمراني با هدف بهسازي و باز زندهسازي آنها ضرورت كامل دارد.
بطور كلي بافتهاي قديم به عنوان بخشهاي مهمي از شهرها كه نشان دهندة گذشته و هويت آنها بوده در بيشتر كشورهاي دنيا مورد توجه ويژه قرار دارند. در كشور ما نيز كه سابقة شهرنشيني كهن و ديرينهاي دارد و به عنوان هسته اوليه شهر و قسمتي كه نحوه انديشيدن و نگرش نياكان ما را در جنبههاي مختلف زندگي نشان ميدهد مورد توجه معماران و برنامهريزان شهري قرار داشته و عموماً از زاويه و ديد فرهنگ، هنر و زيبايي شناسي آن را بررسي ميكنند و با هدف اصلاح كالبدي و سامان دهي آنها برنامهها و راهكارهايي را ارائه ميكنند. بافت قديم سبزوار نيز به مانند بافت قديمي ساير شهرها با توجه به دارا بودن ارزشهاي تاريخي و فرهنگي و داشتن مشكلاتي نظير افول كيفيت كالبدي، وضعيت وخيم زيست محيطي، دشواري دسترسي و مشكلات ترافيكي، كمبود عناصر خدماتي و انحطاط كيفيت فرهنگي و بصري نيازمند ارائه برنامهها و راهكارهايي جهت ساماندهي و احياء ميباشد. بدين ترتيب تحقيق حاضر در هشت فصل به شرح زير تدوين يافته است.
فصل اول شامل طرح تحقيق ميباشد. در اين فصل با طرح مسأله، ضرورت و اهميت آن و با توجه به اهداف آن فرضيات تحقيق مشخص گرديده است و با توجه به محدوده مورد مطالعه جامعه آماري و حجم نمونه، روش تحقيق و چگونگي تجزيه و تحليل اطلاعات مشخص شده است.
در فصل دوم چهارچوب نظريه تحقيق اعم از نظريهها و راهبردهاي ارائه شده در رابطه با بهسازي بافت قديم تبيين گرديده است بررسي ديدگاههاي نظري در اين رابطه و آشنايي با چگونگي برخورد با بافتهاي قديمي در كشورهاي مختلف جهت استفاده در تجزيه و تحليل و ارائه راهكارهاي پيشنهادي ميباشد.
در فصل سوم به بررسي سياستها و قوانين مداخله در بافت قديم و بهسازي و نوسازي آن در شهرهاي ايران در مقاطع زماني مختلف پرداخته شده است………….