فهرست مطالب
فصل اول- كليات تحقيق
مقدمه 1
بيان مساله 2
ضرورت و اهميت موضوع 3
اهداف پژوهش 4
سوال و فرضيات پژوهش 5
تعريف واژه هاي اساسي 6
فصل دوم- مباني نظري تحقيق
مقدمه 9
تاريخچه استرس 10
استرس 13
ماهيت فشار رواني 15
نظريه هاي استرس 16
استرس بعنوان پاسخي دروني 16
عوامل محيطي استرس 18
استرس بعنوان كنش متقابل 18
مدل خبرپردازي 20
مقابله بعنوان پاسخي دروني 21
مقابله متكي بر منابع محيط 22
مقابله از راه كنش متقابل 22
فيزيولوژي فشار رواني 23
شخصيت نوع B,A 26
علائم و نشانه هاي استرس 27
عوامل موثر در تشديد يا كاهش فشار رواني 29
علل استرس 30
ده فرمان براي كنترل استرس 32
استرس شغلي 34
تقسيم بندي مشاغل برحسب استرس 36
عنوان صفحه
رابطه ميان استرس و قابليت اجراي كار 37
عوامل استرس زاي شغلي 39
1. حوزه اجتماعي و فرهنگي 40
از خود بيگانگي و بي‌هنجاري 40
آب و هوا، رژيم غذايي و عوامل مشابه آن 41
جابجايي مكرر 41
رانندگي 41
زندگي در شهر در مقايسه با زندگي در روستا 41
2. حوزه خانواده 42
3. حوزه شغلي 43
ويژگيهاي نقش 44
ويژگيهاي شغل 46
روابط ميان- فردي 47
جو و ساختار سازماني 48
روشهاي مديريت منابع انساني و فن آوري و خصوصيات مادي 49
فن آوري خصيصه هاي مادي 51
هزينه هاي استرس شغلي 53
استراتژيهاي مقابله با استرس در سازمان 54
پيشنه تحقيقات 56
تحقيقات خارجي 56
تحقيقات داخلي 59
خلاصه فصل 62
فصل سوم- روش تحقيق
مقدمه 64
روش تحقيق 64
جامعه تحقيق 65
نمونه و روش نمونه گيري 65
روش و ابزار گردآوري اطلاعات 67
پرسشنامه 68
عنوان صفحه
تعيين اعتبار و روايي 69
روشهاي آماري تجزيه و تحليل داده ها 70
فصل چهارم- تجزيه و تحليل داده هاي تحقيق
مقدمه 72
الف- توصيف ويژگيهاي جمعيت شناختي 72
ب- بررسي آماري سوال و فرضيات تحقيق 83
بررسي آماري سوال اصلي تحقيق 83
بررسي آماري فرضيات تحقيق 84
نتيجه گيري 90
فصل پنجم- نتيجه گيري و پيشنهادات
مقدمه 91
خلاصه 92
نتيجه گيري 93
پيشنهادات 97
پيشنهادات اجرايي 97
پيشنهادات پژوهش 98
محدوديتهاي تحقيق 99
منابع فارسي 100
منابع لاتين 104
ضمائم
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 1-3: حجم آمار و نمونه پنج ناحيه آموزش و پرورش 67
جدول 2-3: عوامل استرس زاي شغلي و سوالات مربوطه 69
جدول 1-4: توزيع فراواني نمونه پژوهش برحسب جنسيت 72
جدول 2-4: توزيع فراواني نمونه پژوهش برحسب تحصيلات 74
جدول 3-4: توزيع فراواني نمونه پژوهش برحسب رشته تحصيلي 76
جدول 4-4: توزيع فراواني نمونه پژوهش برحسب سنوات مديريت 78
جدول 5-4: شاخص نمرات توصيفي عوامل استرس زا برحسب جنسيت 80
جدول 6-4: شاخص نمرات توصيفي عوامل استرس زا برحسب تخصص 81
جدول 7-4: شاخص نمرات توصيفي عوامل استرس زا برحسب سنوات مديريت 82
جدول 8-4: بررسي عوامل استرس زاي شغلي مديران 83
جدول 9-4: بررسي ميانگينهاي رتبه اي عوامل استرس زا به تفكيك جنسيت و
نتايج آزمون U- مان ويتني 85
جدول 10-4: بررسي ميانگينهاي رتبه اي عوامل استرس زا به تخصص و نتايج آزمون
U- مان ويتني 87
جدول 11-4: بررسي ميانگينهاي رتبه اي عوامل استرس زا به سنوات خدمت و
نتايج آزمون U- مان ويتني 89
فهرست اشكال
عنوان صفحه
نگاره شماره 1-2: استرس بعنوان پاسخ دروني 17
نگاره شماره 2-2: مدل تاثير متقابل 20
نگاره شماره 3-2: فيزيولوژي استرس 24
نگاره شماره 4-2: رابطه ميان استرس و قابليت اجراي كار 28
نگاره شماره 5-2: عاملهاي مادي استرس در محيط كار 52
فصل اول
كليات تحقيق
مقدمه
اكنون كه در آستانه قرن بيست و يكم به سر مي بريم با توجه به پيچيدگي و تغييرات روزافزون جامعه و رشد ، توسعه فن آوري، مساله فشار رواني در جامعه يك مشكل چشمگير و خطرناك به نظر مي رسد.هر چند كاربرد واژه استرس در روانپزشكي سابقه طولاني دارد ؛ولي در سالهاي اخير استفاده از آن در روانشناسي مديريت و رفتار سازماني نيز متداول گرديده و به سبب رايج بودن آن در زندگي اجتماعي افراد، بخشي از مباحث سازماني به استرس اختصاص يافته است.
كسي به درستي نمي داند كه آيا فشار رواني واقعا در حال حاضر بيش از گذشته است يا خير ،اما كارشناسان معتقدند نفوذ اين پد يده روزافزون است.دكتر بنسون از دانشگاه هاروارد مي گويد ما در دنيايي از بي ثباتي و عدم امنيت زندگي مي كنيم هر چيزي از تهديد اتمي گرفته تا نداشتن تامين شغلي و اثرات زيانبار داروها گواه اين مدعاست. (اليوت ، 1370، ص13)
استرس فرسودگي بدني يا عاطفي است كه بر اثر مسايل و مشكلات واقعي يا تصوري پديد مي‌آيد. استرس گاه سبب رسيدن آسيبهاي فراواني به فرد و سازمان مي شود .فشار رواني در فرد باعث مي شود كه بدن وظايفي را كه به طور عادي و به سادگي مي‌تواند انجام دهد با دشواري بيشتر به انجام برساند. نزاع با يك همكار ،محروم شدن از پاداش ،دير رسيدن به سر كار ،پيش آمدن يك مشكل مالي و از دست دادن يكي از نزديكان همه نمونه هايي از عوامل فشار زاي رواني فردي است.تغييراتي كه در محيط سازمان پديد مي آيد، همچون تغيير در گردش كار ،استفاده از تكنولوژي تازه ، برپايي جلسات اداري ، بحث درباره نيازهاي هر بخش ، بحث هاي مالي و بودجه اي ،كمي در آمد موسسه ، قوانين و مقررات محدود كننده ، تزلزل وضع سازماني كاركنان ، فشار مديريت و كارمندان ،فشار هيئت مديره يا روساي سازمان بر مدير را مي توان نمونه‌هايي از عوامل فشار رواني سازماني به حساب آورد. (علوي ، 1378، صص 34-33)
بيان مساله
در دنياي كنوني استرس به عنوان يكي از آفات نيروي انساني محسوب شده است، اثرات مخرب استرس بر زندگي فردي و اجتماعي كاملا مشهود بوده و مديران يكي از آسيب پذيرترين قشرها در برابر استرس هستند.علي رغم اين نظر كه فشارهاي عصبي مفيد نيز وجود دارد و مقداري از فشارهاي عصبي براي ايجاد تحرك و تلاش در انسان ضروري است زمانيكه بحث فشار عصبي مطرح مي شود بيشتر به عوارض و ضايعات آن توجه شده و فشار عصبي مضر مد نظر قرار مي گيرد.به هر حال فشار عصبي آثار فراواني بر عملكرد فعاليتهاي اعضاي سازمان دارد ، فشار عصبي حاد نيروي انساني سازمان را ضايع مي كند و پايه هاي سازمان را متزلزل مي سازد بدين ترتيب است كه فشار عصبي در سازمان همچون آفتي نيروها را تحليل مي برد و فعاليتها و تلاشها را عقيم مي سازد.از ميان نشانه هاي عمومي استرس موارد زير از جمله بي اشتهايي يا اشتهاي زياد ، بيخوابي يا خواب بيش از اندازه، دردهاي مداوم ،خلاء ذهني و احساسي ، فشار در محيط كار، درگيري با كارفرما ، ترس از شكست ، و غيره آشكارتر است. (غفوريان ، 1375، ص37)
به طور كلي ، بروز فشار در سازمانها كارآيي نيروها را مي كاهد ، همكاري جاي خود را به رقابت مخرب مي دهد و ارتباطات سازماني مختل مي گردد.مديري كه گرفتار فشارهاي عصبي و رواني است نمي تواند با زير دستان خود رابطه صحيح برقرار نمايد ، با فرادستان خود دچار مشكل مي شود و ارباب رجوع را از خود ناراحت مي كند.به علاوه ،عوارض ناشي از كم كاري ، تاخير ،غيبت ، جابجايي ، ترك خدمت و در نتيجه كاهش بهره‌وري و عوارض فيزيكي ـ رواني فشارهاي عصبي ، خسارتهاي جبران ناپذيري را براي سازمانها به ارمغان مي‌آورد.
در ميان سازمانهاي اجتماعي، هيچ سازماني به اندازه آموزش و پرورش حساس نيست ،زيرا همچنانكه مي دانيم آموزش و پرورش زير ساز تمامي سازمانهاي يك جامعه است و در اين ميان مديران آموزشي از مهمترين اركان تعليم و تربيت مي باشند.بنابراين بررسي عوامل فشار زاي مديران آموزشي مي تواند گام مثبتي در جهت ارتقاي شغلي آنان از طريق كاهش يا تعديل تاثير عوامل فشارزا و در نتيجه ،ارتقاي آموزش و پرورش باشد.
ضرورت و اهميت موضوع
بر اساس گزارش آكادمي امريكائي پزشك خانواده ، دوسوم بيماران پزشك خانواده دچار ناراحتي هاي متاثر ار فشار رواني بوده اند در همين حال هزينه هاي سنگين ناشي از آثار اينگونه ناراحتي ها در غيبت افراد ،هزينه هاي سرسام آور درماني شركتها و كاهش توليد ،صاحبان صنايع را بيمناك كرده است.سرطان ، ناخوشي هاي ريوي ،تلفات ناشي از سوانح ، سيروز كبدي و خود كشي كه در آمريكا شش عامل مهم مرگ و مير تلقي مي شود سهم عمده اي ايفا مي كند. فشار رواني همچنين در تسريع شرايط منتهي به طلاق نقش مهمي ايفا مي كند.
توجه به شيوع فشار رواني عكس العمل هاي گسترده اي را براي مقابله با آن به دنبال داشته است.داروها ي رفتاري براي مقابله با بيماريهايي كه در ارتباط با فشار رواني هستند عرضه شده اند و راههاي چگونگي تاثير عوامل عاطفي در بنيه دفاعي بدن تحت مطالعه مي‌باشد. شركتهاي بزرگ برنامه هاي جامعي براي كنترل فشار رواني براي مجرياني كه در اين زمينه در زحمت هستند تدارك ديده اند.
مدير انستيتوي امريكائي فشار رواني در شهر نيويورك مي گويد: فشارهاي رواني امروزه نسل جديدي از جويندگان تحرك و جنب و جوش به وجود آورده است كه اغلب به ضرر خود ، هيجان و بيقراري را بر آرامش ترجيح مي دهند. مثلاً چتر بازان از پرش آزاد بيش از پرش با چتر نجات احساس لذت مي كنند و …
به دو دليل بررسي عوامل سازماني موثر در فشار رواني ضروري است .نخست آنكه كوتاهي در اين امر مي تواند بر توان منابع انساني يك سازمان زيانهاي فراوان وارد سازد و پي آمدهاي منفي اقتصادي مانند كاهش توليد يا توليد پر از كاستي را فراهم آورد ، دوم آنكه هر گاه اين عوامل به درستي باز شناخته شود و با تدبير و دور انديشي هدايت و سرپرستي گردد مي تواند در بهبود كار و بالارفتن خشنودي كارمند وافزايش بازده سازمان موثر آيد.در غير اين صورت ،سازمان براي فشارهايي كه در درون خود پديد مي‌آورد يا نا خواسته در درون آن پديدمي آيد بايد هزينه اي بس گزاف بپردازد. (طوسي،1375، ص 75)
از آنجاييكه آموزش و پرورش وظيفه بسيار سنگين هدايت نسل آينده را به عهده دارد ، و به واسطه اينكه درصد زيادي از افراد جامعه به عناوين مختلف در امر آموزش و پرورش درگير هستند ،انجام تحقيقات كاربردي كه بتواند مسائل و مشكلات اين حوزه را شناسايي و حل كند و بر پيشرفت و بهبود عملكرد اين بخش مهم از جامعه تاثير بگذارد ضروري به نظر مي‌رسد .شناسايي عوامل فشار زاي شغلي مديران آموزشي نيز مي تواند يكي از اين نوع تحقيقات است كه مي‌تواند گامي هر چند كوچك در اين ورطه عظيم باشد.
اهداف تحقيق
يكي از مسائل و مشكلاتي كه امروزه در تمام سازمانها منجمله سازمانهاي آموزشي شيوع پيدا كرده است پديده استرس مي باشد كه به دليل داشتن پيامدهاي نامطلوب بي شمار ،مورد توجه اكثر علماي سازمان و مديريت قرار گرفته است و با توجه به اينكه هنوز اين مسئله در سازمانهاي آموزشي كشورمان مورد تحقيق و تفحص دقيق قرار نگرفته است هدف ما در اين تحقيق عبارت است از:
1.بررسي عوامل استرس زاي شغلي مديران آموزشي دبيرستانهاي شهر تهران
2.مقايسه عوامل استرس زاي شغلي مديران آموزشي زن و مرد
3.مقايسه عوامل استرس زاي شغلي مديران آموزشي متخصص و غير متخصص
4.مقايسه عوامل استرس زاي شغلي مديران آموزشي با سنوات خدمت زياد و كم.
سوال و فرضيات تحقيق
اين پژوهش بر اساس موضوع و اهدافش از يك سوال اصلي و سه فرضيه فرعي تشكيل گرديده است.
– سوال اصلي تحقيق
از نظر مديران آموزشي عوامل زير تا چه ميزان موجب استرس شغلي مي شود؟
1.امكانات فيزيكي نامناسب 4.روابط نامناسب كاري
2.سنگيني كار 5.ويژگي هاي نقش
3.عدم امكان رشد حرفه اي 6.مسائل و مشكلات مالي
– فرضيات فرعي تحقيق
1. عوامل ايجاد كننده استرس در بين مديران زن و مرد متفاوت است.
2.عوامل ايجاد كننده استرس در بين مديران متخصص و غير متخصص متفاوت است.
3.عوامل ايجاد كننده استرس در بين مديران با سنوات خدمت كم و سنوات خدمت زياد متفاوت است.
تعريف واژه هاي اساسي
استرس- هر نوع فشار رواني يا جسمي، كه درجه آن از نظر قدرت يا تداوم از حد ظرفيت سازشي ارگانيسم فراتر رود و به ناسازگاري يا اختلال منجر شود. (پرومود باترا، 1375، ص5)
در اين پژوهش منظور از استرس، فشارهاي رواني يا جسماني است كه بر فرد وارد مي شود و فرد را دچار ناراحتي و پريشاني مي كند، مي باشد.
استرس‌زا ـ هر عاملي كه بتواند به شكلي واكنش استرس را در فرد بر انگيزد استرس‌زا ناميده مي شود. ( احمدي ، 1375، ص 15)
منظور از استرس زا در اين پژوهش شش عامل از عوامل سازماني موثر در فشار رواني مدير ان آموزشي است كه عبارتند از: شرايط فيزيكي نامناسب، سنگيني كار، عدم امكان رشد حرفه اي، روابط نامناسب كاري، ويژگيهاي نقش و مسائل و مشكلات مالي.
استرس شغلي ـ كنش متقابل بين شرايط كار و ويژگي هاي فردي شاغل به گونه‌ايست كه خواستهاي محيط كار بيش از آن است كه فرد بتواند از عهده آنها بر آيد. (آرراس، 1377، ص17)
در اين پژوهش منظور از استرس شغلي، فشارهاي رواني يا جسماني هستند كه در محيط كار بر فرد وارد مي گردند و باعث مي شوند فرد نتواند بدرستي از عهده كار برآيد.
محيط فيزيكي سازمان ـ در پژوهش حاضر شامل عواملي همچون نور ، سر و صدا ،تهويه ، معماري و استحكام ساختمان، امكانات آموزشي و پژوهشي ، طراحي و چيدمان كلاس و غيره مي باشد….
