فهرست مطالب

عنوان

چكيده

مقدمه

فصل اول: ولايت در قرآن

مقدمه

1-1 ولايت خدا بر مخلوقات

2-1 امامت

2-1-1 امام در لغت

2-1-2 معاني امام در قرآن

2-1-3 امامت نزد اماميه

2-1-4 رابطة وليّ، نبيّ و رسول

2-1-5 فرق بين رسول و نبي و امام

2-1-6 مقام ولايت قابل وصول براي همگان است

2-1-7 امامت و تشيع

2-1-7-1 اهميت امامت

2-1-8 تحكيم ولايت

2-2 وصايت و غدير خم

2-2-1 عقيدة وصايت و جانشيني حضرت علي (ع)

2-2-2 حديث يوم الدّار

2-2-3 حديث منزلت

2-2-4 حديث غدير

2-2-5 حديث ثقلين

2-2-6 حديث لوح

2-2-7 ولايت تشريعي و تكويني در نبوت و امامت

2-2-8 انواع ولايت تشريعي

2-2-8-1 تفويض تشريع احكام

2-2-8-2 زعامت سياسي و اجتماعي

2-2-8-3 ولايت در اموال عمومي

2-2-8-4 مرجعيت در معارف و احكام اسلام

2-2-9 ولايت تكويني

2-2-10 علي (ع) و مسئلة وصايت از ديد عرفاني اهل سنّت

2-2-11 واقعة غدير خم

2-2-12 غديريه‌ها

2-3 ولايت فقيه

2-3-1 ولايت فقيه از نظر شيعه

2-3-2 سخني از مرحوم آيت الله بروجردي (ره)

2-3-3 نظر امام خميني (ره) دربارة ولايت فقيه

2-3-4 ولايت اعتباري

2-3-5 ولايت تكويني امام معصوم از ديدگاه حضرت امام خميني (ره)

2-3-6 نظر شيخ مفيد (ره)

2-3-7 نظر شيخ مفيد (ره) دربارة اقامة حدود

2-3-8 نظر محقق كركي (ره)

2-3-9 ديدگاه قرآن و حديث دربارة حكومت فقيه

2-3-9-1 حديثي از اهل سنّت دربارة خلافت

فصل سوم: آيات ولايت در تفاسير شيعه و سنّي

مقدمه

3-1 آية كمال دين و اتمام نعمت

3-1-1 زمان و سبب نزول آيه

3-2-1 آية ولايت

3-1-3 زمان و سبب نزول آيه

3-1-4 آية تبليغ

3-1-5 زمان و سبب نزول آيه

3-1-6 اشعار صفي عليشاه در شأن آيات مذكور

3-2 ولايت در نهج‌البلاغه

چكيده

ولايت يكي از اركان مهم دو مذهب تشيع و تسنن مي باشد و از ديدگاه‌هاي گوناگون قابل بررسي است. در اين پايان‌نامه، مقايسه اي اجمالي صورت گرفته و آراي شيعه و اهل سنت در مورد ولايت بيان گرديده و سعي شده بدون ترجيح نظر يك مذهب بر مذهب ديگر، فقط آراي موافق و مخالف مطرح شود؛ و نيز انواع ولايت در قرآن و مفاهيم و مصاديق آن با عنايت به آيات شريفه‌اي كه در ارتباط با ولايت، مورد بحث مي باشند مدنظر بوده است.

از جمله نتايج به دست آمده از اين تحقيق مي توان به موارد زير اشاره نمود:

1. توجه و حساسيت فوق العادة پيروان مذهب اماميه نسبت به امر ولايت و پافشاري در اثبات حقانيت اعتقاد خويش.

2. استدلال و نظم فكري اسماعيليه براي اثبات ادعايشان در مورد جانشيني امام جعفر صادق (ع) و سلسلة امامان مستور.

3. عقيدة شيخيه در مورد ركن رابع و وجه اختلافي كه در مورد اعتقاد به وجود امام عصر (عج) با اماميه دارند.

4. اصالت مهدويت در ميان پيروان مذهب اماميه و اهل سنت و وجه اختلاف بين اين دو مذهب دربارة غيبت امام عصر (عج).

5. وجه اشتراك همة عرفاي سني و شيعه دربارة ولايت علي (ع) و صلح كلي كه در امر خاتم‌الاوليا دارند.

6. آشنايي مختصر با نظرات محيي‌الدين ابن عربي دربارة ولي، ولايت و ختم الاوليا.

مقدمه

مسئلة ولايت يكي از اساسي ترين و ريشه‌اي‌ترين مسائلي است كه گسترة آن تمامي دايرة دين، از هدايت ظاهري و باطني، عبادي و اجتماعي تا زعامت و خلافت و … را در بر مي گيرد.

در باور تشيع و عرفان اسلامي ولايت همچون روحي در كالبد دين است كه بدان حيات و زندگي مي بخشد؛ زيرا قوام و استمرار دين، همچنين حيات ديني پيروان آن در گرو وجود كسي است كه پاسدار حدود و مرزهاي آن باشد و لازمه اين معنا آن است كه چنين شخصي، خود عالم و عارف به تمامي اين حدود و قوانين آن باشد و اين تنها براي كسي حاصل است كه به نهايت درجة قرب به حق رسيده و صاحب مقام ولايت مطلقة الهي باشد تا بدين وسيله بتواند از مبدأ هستي، علوم و معارف ديني را اخذ نمايد. چنين فردي نزد شيعه، تنها شخص امام معصوم (ع) و نزد اهل سنّت حضرت رسول اكرم (ص) و نزد عرفا، وليّ كامل محمّدي (ص) است. كمتر كسي است كه از اهميت مسئله ولايت در ديدگاه اعتقادي شيعه، هر چند اجمالاً، مطلع نباشد، بلكه حتي به عقيده برخي، تشيع و ولايت مرادف با يكديگرند، به گونه اي كه اطلاق يكي، ديگري را در ذهن تداعي مي نمايد و شايد اگر بگوييم ولايت در عرفان، بخصوص در مكتب ابن عربي نيز داراي چنين اهميتي است، گزاف نگفته ايم.

همانطور كه در تشيع، ولايت، باطن دين و سرّ عبادات است، در عرفان نيز ولايت، باطن و اساس جميع كلمات انساني و سرآغاز رسيدن به مراتب عالي اين كمالات است كه اين، نيز همان غايت دين مي‌باشد، پس نزد عرفا نيز ولايت، باطن و اصل دين است. همچنانكه در تشيع به مقتضاي آية شريفة واذ ابتي ابراهيم …  ، مقام امامت رسول برتر از نبوت و رسالت اوست، در عرفان نيز مرتبه ولايت او برتر از نبوت و رسالتش مي باشد.

همانطور كه در تشيع، امام و ولي كامل، واسطة در فيض الهي است، در عرفان نيز جميع نعمات الهي ابتدا بر انسان كامل و سپس به واسطة او بر حقايق عالم نازل مي شود.

و نيز همچنانكه در تشيع، وجود امام و  حجّت حق سبب تعادل نظام هستي، بلكه عامل برپايي و قوام آن مي باشد و حديث شريف «لو لا الحجته لساحت الارض باهلها»  به آن اشاره دارد در عرفان نيز بقاي ولي كامل محمدي (ص) سبب بقاي اين عالم است، همچنانكه رحلت او از دار دنيا، سبب زوال آن مي باشد.

همانطور كه ملاحظه مي شود جوهرة بحث ولايت در عرفان، قابل قياس و حتي تطبيق با ديدگاه تشيع در اين باره است، اگرچه احياناً در بيان صاحب نظران شيعي و غيرشيعيِ آن در تعيين مصداق، اختلاف نظر وجود داشته باشد.

طرح اين گونة مسئلة ولايت در عرفان، ظاهراً از حكيم ترمذي آغاز گرديده است. وي اولين كسي است كه عليرغم سنّي بودنش دربارة حقيقت ولايت و مراتب آن مطابق با ديدگاه شيعه، سخن رانده و آن را در جهان بيني عرفاني داخل نموده است.

ابن عربي كه خود از برجسته ترين عرفاي متأخر است، تحت تأثير شديد اين حكيم عظيم الشأن قرار گرفت و مباحث ولايت او را شايد بتوان گفت در حدي افراطي تر از وي، طرح و گسترش داد و دامنة آن را تا عالم غيب نيز كشاند، چنانكه حقيقت ولايت مطلقة الهي را از آنِ حقيقت محمدي (ص) مي داند كه در نظر وي، اولين تعيّن و برترين مظهر و مجلاي حق، همچنين سبب و غايت و غرض از آفرينش ماسوي است.

موضوع مورد بحث در اين رساله، «ولايت از ديدگاه دو مذهب تشيّع و تسنّن» مي باشد و غرض از آن، به هيچ وجه، ترجيح نظر يك مذهب بر ديگري نيست، بلكه مقصود بيان نظريات اين دو مذهب دربارة موضوع مذكور است.

بنابراين، موضوع و هدف اصلي اين تحقيق بررسي ولايت در اسلام است، اعم از آراء مذهب تشيع كه خود شاخه هاي متعدد دارد و نيز ديدگاههاي اهل سنّت.

بديهي است كه با در نظر گرفتن ابعاد مختلفي كه ولايت در اسلام و قرآن دارد و با عنايت به اينكه تحقيق مستقلي در اين موضوع صورت نگرفته و اين اثر، اولين تحقيقي است كه به بررسي ولايت از ديدگاه‌هاي مختلف، از جمله قرآن، عرفان، فرق معروف شيعه و عقايد اهل سنّت مي‌پردازد، وجود كاستي ها در اين اثر، چندان دور از انتظار نيست و ادامه و تكميل آن نياز به تحقيقات مفصل بعدي دارد كه اميد است از اين پس، در اين مسير انجام شود.

انگيزة نگارنده از انتخاب اين موضوع، محوري و مهم بودن بحث ولايت در ميان مسلمانان عموماً و شيعيان خصوصاً و در ميان عرفا به طور اخصّ است، چرا كه هميشه اين سئوال ذهن نگارنده را به خود مشغول كرده كه آيا ولايت مورد بحث در شيعه، همان ولايت مورد نظر در عرفان است يا نه. و مطلب ديگري كه برايم سئوال برانگيز بود نوع اعتقاد به مهدويت نزد اهل سنّت و تفاوت آن با مهدويت مطرح در تشيّع بود و همين عوامل مرا بر آن داشت تا اين موضوع را براي تحقيق برگزينم.

روش تحقيق در اين مجموعه، كتابخانه اي بوده و اين پايان نامه با يادداشت برداري از منابع موجود تهيه شده است.

از جمله مهمترين محدوديت ها و دشواري هايي كه در مسير وجود داشت، سختگيري هاي مسئولات كتابخانه ها براي استفاده از كتابهاي موردنياز بود. مثلاً كتابخانة دايره‌المعارف بزرگ اسلامي در يك روز (از ساعت 8 صبح تا 6 بعدازظهر) فقط اجازة استفاده از هشت جلد كتاب را به متقاضي مي داد، و اين در حالي بود كه مي بايست قبلاً براي ورود به محوطة كتابخانه از دانشكدة محل تحصيل معرفي نامة رسمي ارائه مي داديم و يا در كتابخانة حسينية ارشاد فقط مجاز به دريافت چهار جلد كتاب بودم و تنها كتابخانه اي كه هيچ محدوديتي از نظر تعداد كتاب قابل نبود كتابخانة دانشكدة الهيات واحد تهران شمال بود كه در اينجا از همكاري مسئولين آن مركز صميمانه قدرداني مي نمايم.

مطلب ديگر كه دربارة كتابخانة قابل ذكر است اين است كه همة كتابخانه ها معرفي نامة رسمي طلب مي كنند و جالب اينكه كتابخانة دايره المعارف با آن معرفي نامه، كارت مقوت دوماهه صادر مي كرد ولي حسينية ارشاد كارت موقت دو ورزه! و تصور اينكه با ترافيك شهر تهران و مسيرهاي دور، يك دانشجو بايد چند روز در هفته به كتابخانه ها مراجعه نمايند تا بتواند مطالب مورد نظر را از كتب مورد نياز به دست آورد خود داستاني مفصّل دارد.

مشكل ديگر اينكه، كتاب هاي اهل سنّت، عموماً به زبان عربي تأليف شده اند و گاه با مبتني بسيار سنگين، لذا براي ترجمة يك صفحه از يك كتاب گاهي ساعت ها وقت صرف مي شد.

در پايان، اين اميدواري براي اينجانب وجود دارد كه جويندگان حقيقت و كساني كه پيگير موضوع اين تحقيق هستند، با صبر و حوصله و تلاشي جدّي تر، اين بحث را مورد مطالعه و تحقيق و تدبّر قرار دهند و تحقيقات وسيع تر و كامل تري را ارائه نمايند.

اثر حاضر مشتمل بر اين فصول است:

اولين فصل به مبحث «ولايت در قرآن» اختصاص داده شده كه مشتمل بر دو بخش است، بخش اول دربارة ولايت خدا بر مخلوقات و بخش دوم ولايت مخلوق نسبت به هم مورد بررسي قرار گرفته. عنوان دومين فصل اين اثر «ولايت و رابطة آن با امامت» مي باشد كه شامل سه بخش است: بخش اول در مورد امامت، بخش دوم دربارة وصايت و غدير خم و بخش سوم به ولايت فقيه پرداخته است.

فصل سوم با عنوان «آيات ولايت در تفاسير شيعي و سنّي» كه مشتمل بر دو بخش مي باشد. بخش اول آيه اكمال دين، آية ولايت، آية تبليغ و بخش دوم ولايت در نهج البلاغه ناميده شده است.

چهارمين فصل اين اثر تحت عنوان «ولايت از ديدگاه بعضي فرق معروف شيعه» و شامل پنج بخش مي باشد: اسماعيليه، شيخيه، كيسانيه، زيديه و غلاه شيعه.