سیاه‌ خروس قفقازی

فهرست مطالب

فصل اول: كليات

1-1 مقدمه 2

1-2- پيشينه مطالعاتي 2

1-2-1- پيشينه مطالعاتي در قفقاز 2

1-2-2- پيشينه مطالعاتي در ايران 3

1-3- پراكنش 4

1-3-1- پراكنش جهاني 4

1-3-2- پراكنش در تركيه 5

1-3-3- پراكنش در جمهوري آذربايجان 6

1-3-4-  پراكنش در ايران 6

فصل دوم: مطالعات كتابخانه اي

2-1- معرفي منطقه حفاظت شده ارسباران 9

2-1-1- وسعت و حدود جغرافيايي 9

2-1-1-1- حدود چهارگانه جغرافيايي 9

2-1ـ1ـ2ـ تقسيمات سياسي ـ اداري 11

2-1-2-  گونه‌هاي شاخص گياهي 11

2-1-3- خصوصيات فيزيكي منطقه 12

2-1-4- گونه‌هاي شاخص جانوري 13

2-2- معرفي گونه 14

2-2-1- مشخصات ظاهري 16

2-2-1-1- مقايسه مشخصات ظاهري سياه خروس قفقازي و اروپائي 17

2-2- 2- مشخصات زيستگاه گونه 18

2-2-2-1-  مقايسه زيستگاههاي قفقاز با زيستگاه كلن 19

فصل سوم: عمليات ميداني

3-1- تجهيزات مورد نياز 22

3-1-1- تجهيزات اقامتي 22

3-1-2- تجهيزات مطالعاتي 22

3-2- مراجعه به روستاهاي منطقه و مصاحبه با افراد 23

3-3- انواع لكهاي شناسايي شده 25

3-3-1-  لك هاي شناسائي شده در داخل منطقه امن كلن (از شرق به غرب) 25

3-3-2-  لك‌هاي شناسائي شده در خارج از محدوده امن و داخل منطقه حفاظت شده 25

3-3-3- مناطق لك شناسائي شده در خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران 25

3-4- عمليات ميداني در منطقه امن كلن و مشاهده رفتار پرنده 27

3-4-1- تغذيه 28

3-4-2- استراحت شبانه 29

3-4-3- صدا 30

3-4-4- الگوهاي اجتماعي 30

3-4-5- نظام تجمع (Lekking) و تشكيل لك 31

3-4-5-1- ويژگي و كاركرد قلمرو 32

3-4-5-2- رفتارشناسي تجمع و نمايش (Lekking behaviour) 33

3-4-5-3-  جلب جفت 34

3-4-5-4- پرش 35

3-4-5-5-  روياروئي نرها 37

3-4-5-6- جفتگيري 39

3-4-5-7- زادآوري 39

3-5- تخمين جمعيت 40

فصل چهارم: بحث و نتيجه گيري

4-1- بررسي نوسانات جمعيت در فصول مختلف سال 43

4-2- عوامل تهديد كننده زيستگاه و گونه 43

4-2-1- چراي دام 43

4-2-2- جنگل تراشي 44

4-2-3- علف چيني 44

4-2-4- تغيير كاربري اراضي 45

4-2-5- شكار 45

4-2-6- سقوط بهمن 46

4-2-7- احداث جاده‌هاي روستائي وعشايري 46

4-3- جمع بندي اطلاعات و تجزيه و تحليل نتايج 46

4-4- پيشنهادات و راهكارهاي مديريتي و حفاظتي 47

4-4-1- مديريت در محدوده امن كلن 48

4-4-2- مديريت زيستگاههاي خارج از منطقه امن و واقع در محدوده حفاظت شده 48

4-4-3- مديريت در زيستگاههاي واقع در مناطق آزاد 48

4-4-4- انجام اقدامات زيربنائي در درازمدت 49

پيوست 50

فهرست منابع و ماخذ 52

فرم ثبت اطلاعات در برآورد شمارش لكها.53

1-1 مقدمه

تا دهه 1950 چنين تصور مي‌شد كه سياه خروس قفقازي تنها در كوهستانهاي قفقاز و شمال شرقي تركيه يافت مي‌شود.ولي در دهه 1960 شايعات وجود يك پرنده قابل شكار سياه رنگ در جنگلهاي كوهستاني كليبر در شمال آذربايجانشرقي قوت گرفت.لذا براي اولين بار در تير ماه سال 1350 آقاي سيفعلي شهسواري نيا مدير كل وقت محيط زيست آذربايجانشرقي موفق به ديدن سياه خروس گرديده و طي گزارش هيجان انگيزي وجود اين پرنده را در دره كلن دوغرون مورد تائيد قرار داد.

در حال حاضر سياه خروس در حوزه هاي آبخيز رودخانه هاي ايگلنه چاي  و مردانقم چاي در داخل و خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران پراكنش دارد؛ و اين در حاليست كه عليرغم حفاظت پرنده در محدوده حفاظت شده ارسباران، اين گونه منحصر به فرد در خارج از منطقه حفاظت شده بدون پوشش حفاظتي به همراه معضلات مختلفي همچون تعليف خارج از ظرفيت مراتع و حتي تعليف جنگلها، شكار و غيره با آينده اي نا مطمئن به حيات خود ادامه مي‌دهد.

بدون شك حفاظت و مديريت زيستگاههاي پرنده با توجه به روند سريع تخريب محيط زيست الزامي بوده و انجام آن بدون همكاري و همياري مؤثر ساكنين اين مناطق امكان پذير نمي‌باشد.اميد است كه اين مطالعه مقدمه اي باشد براي حفاظت بهينه از زيستگاههاي اين پرنده كمياب.

در اين تحقيق سعي شده است كه پس از آشنائي با پراكنش پرنده،خصوصيات زيستگاهي، عادات و رفتار، روش مطالعه و عمليت ميداني و نيز الگويي جهت برآورد جمعيت گونه ارائه شود.

1-2- پيشينه مطالعاتي

1-2-1- پيشينه مطالعاتي در قفقاز:

قديمي‌ترين مطالعات مربوط به سياه خروس توسط Lorenz در سال 1887 و Noska در سال 1895 انجام يافته است. ولي  Averin از سال 1935 تا 1938 پرنده را بطور دقيق مورد مطالعه قرار داده و زيستگاههاي سياه خروس را بطور كلي در سرتاسر مناطق ميشكنسكي تا قفقاز عليا و سفلي بررسي نموده است. اين مطالعات شامل پراكنش، مشخصات زيستگاه، زيست‌جاي، جمعيت، اتولوژي، زادآوري، تغذيه و زمستان‌گذراني پرنده مي‌باشد.

Densentive و Gladikov در سال 1952 در مورد ساختمان اجتماعي و رفتار پرنده، مقاله ارائه نموده‌اند. در سال 1971 آ.اي.خان محمداف در كتاب ماكيان (ترجمه احمد حاجي زاده ليل آبادي) بخشي از كتاب را به سياه خروس قفقازي اختصاص داده است؛ كه شامل پراكنش پرنده در جمهوري آذربايجان و بيولوژي پرنده مي‌باشد. اين مطالعه بخاطر نزديك بودن زيستگاههاي دو سوي ارس از اهميت فوق‌العاده اي برخوردار مي‌باشد.آخرين مقاله‌اي كه بدست آمد، مربوط به مطالعات دو نفر از پرنده شناسان روسي بنامهاي potapov و pablova بود كه در سال 1977 ارائه نموده‌اند كه بيشتر شامل مشخصات زيستگاه رفتار پرنده، تغذيه و سازمان اجتماعي آن مي‌باشد.

1-2-2- پيشينه مطالعاتي در ايران:

قديمي‌ترين گزارش مشاهده سياه خروس در اواخر سال 1349 توسط آقاي امان‌الله خاذن – بخشدار وقت كليبر- مي‌باشد.ايشان طي نامه‌اي وجود پرنده بزرگ سياهي را در مناطق كوهستاني كليبر به استانداري اعلام مي‌نمايند. در تيرماه سال 1350 آقاي سيفعلي شهسواري‌نيا – مديركل وقت محيط زيست آ.شرقي – از منطقه بازديد كرد و موفق به ديدن چند قطعه سياه خروس گرديد. سپس كارشناسان مختلفي چون D.A.Scatt در آذرماه سال 1350، قهرماني در سال 1350، جمشيد منصوري در سال 1353 و 1354 از منطقه بازديد و به‌طور كلي دكتر اسكات، جمعيت سياه خروس موجود در منطقه حفاظت شده ارسباران را بين 250-200 قطعه برآورد مي‌نمايد.

F.B.Argyle – مشاور پرنده‌ شناسي سازمان – در 29/01/1356 در راس تيم اعزامي از سازمان مركزي از دره كلن و دوغرون و محدوده روستاهاي خريل، مزگر، بالان و بهروز بازديد نموده كه نتيجه آن گزارشي از مناطق مورد بازديد مي‌باشد كه شامل شناسائي زيستگاههاي مورد بازديد و زيست‌جاي پرنده مي‌باشد.

جامع‌ترين مطالعه انجام يافته توسط تيم اعزامي از سازمان مركزي در تاريخ مهرماه 1362 تحت عنوان ” پروژه تعيين ضوابط احيا نسل سياه خروس ” از طرح تحقيقات حيات‌وحش كشور مي‌باشد كه بخش اول آن شامل گزارش بررسي تركيب و ساختمان پوشش گياهي زيستگاه سياه‌خروس مي‌باشد كه توسط هنريك مجنونيان و جمشيد منصوري از سازمان مركزي و بهرام زهراد از دانشگاه شهيد بهشتي، تهيه شده است.اين بخش شامل درجه اهميت گونه‌اي، خصوصيات فيزيكي منطقه، تركيب و ساختمان پوشش گياهي است.

آخرين مطالعه تحت عنوان ” بررسي وضعيت گونه‌هاي نادر گياهي و جانوري”  توسط حميد اميربهبودي از طريق مركز پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران- تبريز در سال 1374 صورت گرفته است. اين مطالعه شامل رده بندي، مشخصات زيستي و اكولوژيكي، پراكنش و مشخصات زيستگاهي، عوامل موثر در كاهش جمعيت، شناسائي زيستگاههاي خارج از محدوده حفاظت شده ارسباران و پيشنهادات مديريت زيستگاه مي باشد.

1-3- پراكنش

1-3-1- پراكنش جهاني:

جمعيت موجود اين پرنده در كوهستانهاي آلپ در كمربندي به ارتفاع 1500 تا 3000 متر از سطح دريا در قفقاز و قفقاز سفلي پراكنده مي‌باشد.

سياه خروس را در حوزه پشخا (قفقاز غربي) تا حوزه سامور (داغستان) در تمام اوقات مي‌توان مشاهده كرد.پرنده در شيبهاي جنوبي مناطق حاشيه قفقاز بزرگ حضور دارد.

تارفنسكي قفقاز جنوبي تا كاختيان يعني تقسيم المياه‌ پور و آلازان در قفقاز سفلي، از كوههاي گوريسكي تا مناطق قره‌ باغ و بطور كلي در سرتاسر مناطق ميشكنسكي تا قفقاز عليا و سفلي وجود دارد.

سياه خروس قفقازي در كشورهاي ذيل، در زيستگاههاي ازهم‌ گسيخته‌اي به وسعت 12200 كيلومتر مربع و به تعداد 68000 تا 84300 قطعه، به شرح زير حضور دارد:

الف- ارمنستان در 600 كيلومترمربع، به تعداد 300 تا 500 قطعه

ب- گرجستان در 60000 كيلومترمربع، به تعداد 40000 تا 50000 قطعه

پ- روسيه در 4000 كيلومترمربع، به تعداد 25000 تا 30000 قطعه

ت- تركيه در 600 كيلومترمربع، به تعداد 1000 تا 1500 قطعه

ث- جمهوري آذربايجان در 700 كيلومترمربع، به تعداد 1500 تا 2000 قطعه

ج- ايران در 300 كيلومترمربع، به تعداد 200 تا 300 قطعه

در حقيقت زيستگاههاي سياه‌خروس كشور 4/2% از زيستگاههاي جهاني پرنده و جمعيت موجود در كشور، شامل حداكثر 35/0% از جمعيت جهاني پرنده مي‌گردد.

مناطق پراكنش سياه خروس قفقازي در جهان

1-3-2- پراكنش در تركيه:

از كشور تركيه يك گزارش در قسمت محدودي از مناطق ساحلي درياي سياه توسط (USSR) (ost) در درست مي‌باشد. گزارش ديگر مربوط به (Novanov 1951) مي‌باشد كه سياه خروس را در نواحي آژدارا و لاسين گزارش مي‌نمايد. همچنين Ardahan tarim il mudurlugu اشاره مي‌كند كه dag horuzu (خروس كوهي يا همان سياه خروس) در منطقه Kuzeydog مشاهده شده‌است.با اين حال طي مراجعه جناب آقاي مهندس محمدرضا مسعود – كارشناس حيات وحش اداره كل محيط زيست استان آ.شرقي- به دانشكده علوم پايه دانشگاه غازي آنكارا در تابستان 1377 و صحبت با اساتيد مربوطه، مدركي دال بر وجود سياه خروس در تركيه پيدا نكرده‌اند. مضافا اينكه آقاي دكتر ناظرعدل در تيرماه سال 1380، ضمن سفر به تركيه طي مذاكره‌اي كه با اساتيد دانشكده كشاورزي دانشگاه آنكارا داشتند، فرمودند كه سياه خروس را در تركيه نمي‌شناسند. در هر حال سياه خروس در چك ليست پرندگان تركيه وجود ندارد.