پدیده خشکی فهرست مطالب پديده‌ي خشكي : 5
اقاليم مناطق خشك : 8
اقليم گرمسيري (استوايي ) 9
اقليم قاره‌اي 9
علل خشكي : 9
گياهان غير گوشتي چند ساله : 12
كاهش فعلي سطح تعرق گياه 14
درختان و درختچه‌هاي خشكي گرايي مناطق خشك : 16
نياز نوري درختان و درختچه‌ها: 17
نياز آبي درختان ودرختچه‌هاي جنگلي : 17
كلياتي پيرامون شناخت برخي ويژگي‌هاي درختان و درختچه‌ها : 19
اثر ساختمان خاك بر روي گياه : 22
نباتات معرف اراضي شني : 23
موطن اصلي و قدمت زيتون: 24
مشخصات گياه شناسي درخت زيتون : 25
احتياجات آب و هوايي : 28
اولويت بندي سازگاري زيتون با عوامل محيطي 30
خاك مطلوب درخت زيتون : 31
ازدياد درخت زيتون : 31
محصولات نهايي درخت زيتون : ميوه و روغن زيتون 35
ارقام زيتون : 40
كاشت نهال و احداث باغ : 41
آفات و بيماريهاي زيتون : 42
درخت انجير : 43
نيازمندي‌هاي اقليمي درخت انجير : 43
حاصلخيزي خاك : 47
جمع آوري و برداشت محصول : 49
وضعيت كشت انجير در استان اصفهان : 50
شرايط آب و هوايي : 55
ويژگي آب و هواي و اقليمي محدوده پراكنش داز و پورك : 60
جدول شماره 1: ويژگي‌هاي جغرافيايي و سالهاي آماري ايستگاه‌هاي هواشناسي مورد استفاده 61
جدول شماره 2: خلاصه اطلاعات مهم تعدادي از ايستگاه‌هاي هواشناسي موجود درمحدوده مطالعاتي 63
نتايج مطالعات خاك شناسي : 66
جنس‌ها و گونه‌هاي تيره نخل در ايران: 71
جدول نام علمي و زيستگاه نخل‌هاي دنيا 73
جدول بررسي ويژگي‌هاي گياهي داز و پورك 75
جدول وجود افتراق واريته‌هاي داز و پورك 77
ويژگي‌هاي بذر و تجديد حيات داز : 81
كاربرد و مصارف اقتصادي داز : 82
الف ) كاربرد داز وتهيه ابزارهاي مختلف 83
گياه شناسي : 88
كاربرد و مصارف اقتصادي پورك: 90
گياهان همراه ، در رويشگاه‌هاي داز و پورك جنوب كشور : 91
جدول گياهان همراه در رويشگاه‌هاي دو واريته داز و پورك 91
ويژگي‌ها و كاربرد برخي از گياهان همراه واريته‌هاي داز و پورك : 95
مصارف : 97
كاربرد ومصارف : 99
5- ريش بز 102
كاربرد و مصارف : 103
7- قلم 106
كاربرد و مصارف : 108
10- دهير (Dahir) 109
13- گیشدر(Gishdar) 113
مناطق انتشار کهور معمولی : 120
18- تباشير هندي 123
19- گز شاهي 124
22- پنير باد (panir bad) 128
كاربرد پنير باد : 129
ويژگي‌هاي جنگلي كنار : 132
نتيجه‌گيري و پيشنهادها : 133
مقدمه
پديده‌ي خشكي :
مفهوم خشكي بايد بدانيم كه خشكي چيست و چه عواملي باعث بروز آن مي‌شود محيطهاي خشك از نظر شكل زمين ، خاك ، گونه‌هاي گياهي و جانوري ، بيلان آبي و فعاليت‌هاي انساني بسيار متنوع‌اند به همين علت نمي‌توان تعريف دقيقي بيان كرد به طور كلي خشكي پديده‌اي است كه در نتيجه كمبود باران حادث مي‌شود .اگر چه كمبود باران عامل اصلي خشكي است ولي اگر مدتي باران نبارد و شبنم موجود نباشد تا حدودي مانع از خشكي مي‌شود و ممكن است در منطقه‌اي باران باشد ولي احساس خشكي كرد كه به آن تبخير و تعرق ميگويند .
1/ تبخير : Evaporation
متصاعد شدن رطوبت زمين و منابع آبي را و همچنين در ايام بارندگي متصاعد شدن رطوبت از سطح گياهان را تبخير ميگويند .
2/ تعرق : Transpiration
به مقدار رطوبتي كه گياهان از زمين مي‌گيرند و در فضا متصاعد ميكنند تعرق گفته مي شود .
3/ تبخير و تعرق : Evopotransipiration
تبخير و تعرق باعث مي گردد كه بخشي ازميزان كل بارش توسط آن از محيط خارج شود . هر چه ميزان آن بيشتر باشد شدت نسبي خشكي بييشتر است. بنابراين نتيجه مي‌شود كه خشكي را نبايد صرفاً براساس بارندگي سنجيد بلكه بايد در چهارچوب رابطه ي بارندگي و تبخير و تعرق محاسبه كرد . تبخير و تعرق به دو عامل حرارت و باد بستگي دارد . هر چه حرارت بيشتر شود تبخير و تعرق افزايش مي‌يابد معمولاً در حالت سكون هوا تبخير و تعرق ابري اطراف گياه ايجاد مي‌نمايد كه مانع از تبخير و تعرق بيشتر مي‌شود روابط متعددي براي سنجيدن خشكي وجود دارد خشكي معمولاً تابعي از دما و بارندگي است كه شاخص خشكي penman شاخص مناسبي براي خشكي اقليمي است . و از رابطه‌ي زير به دست مي آيد .
Ai=Aridity index
بارندگي = P = Ai شاخص خشكي
تبخير و تعرق ETP
اين شاخص با در نظر گرفتن رطوبت هوا ،تشعشع خورشيد و ميزان سرعت باد محاسبه مي شود به وسيله‌ي اين شاخص مناطق خشك را به سه دسته زير تقسيم ميكنند .
1) خيلي خشك Hyper – Arid
اگر ضريب خشكي كمتر از 05/0 باشد به آن منطقه خيلي خشك اطلاق مي شود . 2/4 درصد كل زمينهاي خشك دنيا را در بر مي‌گيرد . مناطقي هستند فاقد پوشش گياهي ،ميزان بارش ساليانه .
در اين مناطق كمتر از 100 ميلي‌متر است ميزان بارش بسيار نامنظم است به طوري كه در دوره‌هاي طولاني بارندگي در حد صفر است و بعضاً درختچه‌هاي پراكنده در آن مشاهده مي‌شود و گاهاً زندگي شباني در آن مشاهده مي شود .
2) خشك Arid
ضريب خشكي بين 05/0 تا 2/0 است .
6/14 درصد كل زمينهاي خشك دنيا را در بر مي گيرد .
پوشش گياهي طبيعي به طور پراكنده وجود دارد .
كشاورزي با آبياري در آن امكان پذير است .
ميزان بارندگي 250 تا 100 ميلي‌متر است .
3) نيمه خشك Semi – Arid
ضريب خشكي بين 2/0 تا 5/0 است .
2/12 درصد كل زمينهاي خشك دنيا را در بر مي‌گيرد .
ميزان بارندگي 250 تا 400 ميلي‌متر است .
داراي پوشش گياهي درختي ،درختچه‌اي ، بوته‌اي ، علفي است .
كشاورزي در آن امكا‌ن‌پذير است دامپروري و زندگي ساكن شهري در آن ديده مي‌شود . به طور كلي اراضي دنيا جزء اراضي خشك محسوب مي‌شود .
اقاليم مناطق خشك :
ويژگي‌هاي مناطق خشك
گرماي شديد و بارندگي پراكنده و ناكافي است در واقع يك نوع ناهمگوني در آب و هوا به چشم مي‌خورد . كه در نتيجه‌ي اختلاف درجه‌ي حرارت فصل بارندگي و درجه‌ي خشكي پديد مي آيد . اقاليم مناطق خشك شامل سه دسته
1/ اقليم مديترانه‌اي Mediterranean
2/ اقليم گرمسيري ( استوايي ) Tropical
3/ اقليم قاره‌اي continental
اقليم مديترانه‌اي :
بارندگي در زمستان انجام مي‌پذيرد ، تابستان گرم و خشك است و در تابستان بارندگي وجود ندارد طول مدت خشكي متجاوز از 5 ماه است . گياهان داراي برگهاي گوشتي يا اسكلروفيلي sclerophily و داراي ريشه‌ي عميق هستند تا ضمن كاهش تعرق آب اعماق زمين را جذب كنند آتش سوزي با رعد و برق در مناطق با اقليم مديترانه‌اي وجود دارد زيرا گياهان خود قادر به زاد آوري نيستند و آتش مي گيرند و دوباره به وجود مي آيند با پراكندگي بذر كه تجديد حيات است .
اقليم گرمسيري (استوايي )
بارندگي در طول سال و هر روز متجاوز از mm100 وجود دارد در اين مناطق فصل وجود ندارد گونه‌ها اعم از پهن برگ و سوزني برگ هميشه سبز هستند در ناحيه‌ي نيمه گرمسيري باران‌هاي موسمي وجود دارد .
هر چه از مناطق استوا دورتر مي شويم فصل بارندگي كمتر مي‌شود و زمستان‌ها طولاني‌تر مي شود .
اقليم قاره‌اي
معمولاً پراكنش بارندگي در تمام طول سال يكنواخت و كم است به همين علت فصل رشد در تمام طول سال ادامه دارد .
علل خشكي :
1/ بارندگي كم 2/ باد در خشكي نقش اساسي دارد .
عوامل موثر در خشكي متعدد است .
1- طولاني شدن كمبود بارندگي به مرور يك منطقه را مي‌تواند به بيابان تبديل كند .
2- نحوه‌ي توزيع بارندگي در خشكي يك منطقه تاثير فراوان دارد به آن رژيم بارندگي ميگويند اگر اين توزيع در تمام طول سال حالت يكنواخت داشته باشد وضع هوا و سيماي طبيعي متفاوت خواهد بود .
3- از تابش نور خورشيد زاويه‌ي تابش اشعه‌ي خورشيد اهميت بسيار دارد در استوا اشعه‌ي خورشيد عمود به سطح زمين ميتابد و گرماي بيشتري توليد مي‌كند در نتيجه تبخير و تعرق بيشتر مي‌شود هر چه از اين منطقه به قطب شمال و جنوب نزديك شويم اشعه افقي‌تر ميتابد و گرما كمتر و تبخير و تعرق نيز كمتر مي‌شود .
4- گردش زمين به دور خورشيد نيز در ايجاد خشكي موثر است حركت زمين سبب بروز جريان‌هاي هوايي در روي كره‌ي زمين مي‌گردد كه باعث مي شود مراكز فشار هوا ريزش باران در خارج از مدار 15 تا 45 درجه‌ي شمال استوا و در خارج 20 تا 35 درجه‌ي جنوب استوا ببارد . و مناطق خشكي در اين مناطق ظاهر شود .
5- بادها باعث مي‌شود كه هواي مطلوب از روي مناطق خشك عبور كرده و بعضاً باعث بارندگي مي شوند ضمن اين كه در تبخير و تعرق نيز نقش اساسي دارند .
6- دوري از اقيانوس‌ها و درياها رطوبت هواي بالاي اقيانوس‌ها معمولاً در اقيانوس‌ها و خشكي هاي اطراف آن مي‌ريزند . و كمتر به مناطقي عميق‌تر نفوذ ميكنند .
7- وجود ارتفاعات اغلب مانع نفوذ هوا و عبور آن مي‌شود و ابرها به علت سردي مناطق كوهستاني جذب آن شده به صورت برف مي ريزند مانند سلسله جبال البرز كه رطوبت خزر را مي‌گيرد و سلسله جبال آند در آمريكاي جنوبي باعث تشكيل صحراي پاتاگوني مي‌شود سلسله جبال هيماليا در آسيا باعث تشكيل صحراي قره قوم و قزل قوم مي‌گردد .
پوشش گياهي مناطق خشك :
بسيار محدود و پراكنده است . با وجود اين داراي سه فرم گياهي زير است :
1/ گياهان يكساله با دوره‌ي رشد كوتاه Ephemerals annuals
2/ گياهان گوشتي چند ساله Succulants perennials
3/ گياهان غير گوشتي چند ساله none succulents perennials
گياهان يكساله با دوره‌ي رشد كوتاه :
اين گياهان بعد از بارندگي و مناسب شدن شرايط از نظر رطوبت حرارت و ميزان شوري بستر ظاهر مي‌شوند . و دوره‌ي زيست آنها كوتاه است و در يك فصل مراحل رشد خود را انجام مي‌دهند . اين گياهان در دوران خشكسالي كه ممكن است چندين سال طول بكشد به شكل بذر زندگي ميكنند .
گياهان گوشتي چند ساله :
اين گياهان قادرند آب را در اندام‌هاي خود ذخيره كنند اين ويژگي به علت تكثير و توسعه بافت پارانشيمي ساقه و برگها و خصوصيات فيزيولوژيكي آنهاست كه ميزان تعرق كمتري دارند مانند كاكتوس‌ها .
گياهان غير گوشتي چند ساله :
اين گونه‌ها بيشترين تنوع را در ميان گونه‌هاي مناطق خشك دارا هستند و به شرايط نامساعد مقاوم هستند و شامل انواع گراس‌ها ، بوته‌ها ،درختان و درختچه‌ها مي باشند روش اين گياهان به سه شكل زير ظاهر مي شود .
1/ هميشه سبز در تمام طول سال گياه سبز و از نظر بيولو‍ژيك فعال مي باشد . مانند زيتون olea europea كهور prosopis spicigera
2/ خزان كننده در فصل خشك
كنارchirsti ziziphus spina از نظر بيولوژيكي گياه جهت جلوگيري از تبخير و تعرق در فصل خشك در خواب به سرمي‌برد و به خزان مي رود .
3/ خزان كننده در فصل سرد
اين گياهان جهت جلوگيري از يخ زدگي در زمستان خزان ميكنند مانند
اقاقيا Robinia pseudaacacea
ويژگي‌هاي گياهان خشك پسند :
گياهان مناطق خشك جهت مقابله با شرايط خشكي منطقه از نظر فيزيولوژي و مورفولوژي و سيستم فتوسنتز از خصوصيات خاصي برخوردارند كه بتوانند شرايط خشكي را تحمل كنند و در برابر آن بر دباري نشان دهند .
در زير به تعدادي از اين خصوصيات اشاره مي‌شود :
توسعه سيستم ريشه‌اي
رشد اصلي ريشه‌ها مي‌تواند به صورت عمودي ، افقي يا به هر دو صورت باشد و ارتباط زيادي به شرايط خاك منطقه دارد . نفوذ ريشه تا عمق بيش از 15 متر براي بسياري از گونه‌ها غير عادي نيست مانند گونه‌ي كهور Haloxilon , prosopis در خاكهاي كم عمق ريشه‌ها به طور افقي در زير خاك رشد ميكنند . بعضي از گونه‌هاي خشكي پسند يا خشكي گرا در پاسخ به بارندگي كم و يا درخلال دوره‌هاي تشكيل شبنم در زير سطح خاك ريشه‌هاي سطحي توليد ميكنند .
برخي از گونه‌ها زماني كه در معرض هجوم تپه‌هاي شني قرار مي گيرند توليد ريشه از ساقه‌هاي مدفون شده در زير شن نموده و حداكثر استفاده را از شرايط ايجاد شده مي‌برند مانند كلير (cappais decidva) و يا اسكبنيل calligonum بعضي از گياهان نيز داراي ريشه‌هاي غده‌اي بوده و در آن آب و مواد غذايي ذخيره ميكنند از اين گياهان كه در مناطق استوايي در معرض آتش سوزي قرار مي گيرند و زنده مي‌مانند به عنوان مثال Venoniade serterum را مي‌توان نام برد .
به ريشه اين گياه xylopodium گفته مي‌شود در بعضي از گونه‌هاي مناطق خشك همانند دم گاوي smirnovia كه بر روي تپه‌هاي شني مي‌رويند براي مقابله با فرسايش بادي و جلوگيري از ريشه كن شدن گياه داراي سيستم ريشه‌اي مشبك مي‌شوند كه مانند كلافي دانه‌هاي شن را در بر مي گيرند و به حفاظت خاك كمك ميكنند.
نسبت ريشه به ساقه
رشد جوانه ها به وسعت رشد ريشه‌ها نبوده و نسبت ساقه به ريشه يك به سه ونيم تا يك به شش و گاهي بيشتر است .
كاهش سطح تعرق
كاهش سطح تعرق در اثر ريزش و يا لوله شدن برگها صورت مي گيرد و يا برگها به شكل خار در مي‌آ‌يند .
كاهش فعلي سطح تعرق گياه
زماني كه محيط خشك مي شود و ميزان تعرق بالا مي‌رود اين گياهان قادرند با ريزش برگهاي خود باعث كاهش ميزان اتلاف آب از گياه شوند .
سازگاري خاص در گونه‌هاي هميشه سبز
چرمي بودن برگها و براق بودن بعضي از برگها باعث انعكاس نور شده و از گرم شدن زياد سطح برگ جلوگيري ميكنند .
بعضي از گياهان از لايه‌ي ضخيم مومي شكل پوشيده مي‌شوند به اين گياهان اسكلروفيلي ميگويند كه خاص مناطق مديترانه‌اي است مانند : olea europea زيتون Quercus suber بلوط چوب پنبه‌اي .
كوتيكولي شدن Cuticularization تشكيل لايه مشمع مانند در سطح برگها از جنس كوتين .
كوتيني شدن برگها cutinization اشباع سازي ديوارهاي سلولي از ماده‌ي كوتين كه يك لايه‌ي ضد آب با تارهاي موئين فراوان ايجاد مي كند .
فرم خاص روزنه‌ها
تو رفتگي آنها در شيارهايي كه از كرك و مو پوشيده شده است كه مانع از تبخير مي‌گردد.
سيستم فتوسنتز برگها
گياهان مناطق خشك جهت مقابله با گرماي شديد و خشكي محيط داراي سيستم فتوسنتزي خاص مي شوند تا در روزهاي گرم بتوانند روزنه‌هاي خود را بسته نگه دارند تا از تغيير و تعرق جلوگيري به عمل آورند و رطوبت را در خود حفظ كنند . مثلاً گياهان براي انجام عمل فتوسنتز صبح عمل ميكنند .
مقاومت در مقابل آتش سوزي
برخي درختان در مناطق مديترانه‌اي داراي سيستم دفاعي در مقابل آتش مي شوند كه عبارتند از چرمي بودن برگها ، ضخيم بودن پوست و پوشيده شدن آن از يك لايه‌ي چوب پنبه‌اي و دارا بودن سيستم ذخيره سازي آب مانند كاكتوس‌ها و همچنين دارا بودن قدرت جست زايي .
درختان و درختچه‌هاي خشكي گرايي مناطق خشك :
اطلاق صفت خشكي گرا به برخي درختان و درختچه‌هاي جنگلي به معني آن است كه اين گونه‌ها يا به صورت طبيعي در محل‌هايي با محدوديت‌هاي شديد آبي و رطوبتي مي رويند و تحمل خشكي يا مقاومت به خشكي از صفات ذاتي آن است و يا گونه‌هايي هستند كه از مناطقي با شرايط بهتر به اين مناطق انتقال يافته‌اند وتوانسته‌اند از خود مقاومت نشان دهند و رشد كنند بدون اينكه از رشد و توليدشان كم شود به اين گونه‌ها اصطلاحاً گونه‌هاي با نرمش اكولوژيك ميگويند .
اگر گونه‌اي كه منشاء خارجي دارد و يا چند منظوره است كه درصدد كاشت آن در مناطق خشك هستيم بايد با تحقيقات گسترده به سازگاري آن اقدام كنيم و سپس به كشت آنها اقدام نمائيم . كشت اين گونه‌ها در غالب سيستمي به نام جنگلداري تلفيقي يا Agroforestry مرسوم است. تا نيازمندي‌هاي مردم بومي را در هر ابعاد تامين نمايد كه از جمله اين نيازمنديها مي‌توان به 1 توليد چوب جهت تامين انرژي زغال و هيزم 2/ توليد چوب جهت تامين تير ، پايه ، تخته ي جعبه ،چوب معدن و ساختمان 3/ استفاده از برگ جهت تعليف دام 4/ امكان استفاده از ميوه جهت خوراك دام و انسان.5/ ايجاد سايه جهت حمايت از زراعت و در مقابل سرما و گرماي شديد .
6/ استفاده از گل جهت پرورش زنبور عسل 7/ حفاظت از خاك و فرسايش بادي كه در مناطق خشك وجود دارد. 8/ توليد صمغ مازوج 9/ كمربند سبز و پرچين سبز جهت جلوگيري از ورود دام به مزارع.
نياز نوري درختان و درختچه‌ها:
نياز نوري درگونه‌هاي جنگلي در مراحل مختلف زندگي متفاوت است . به همين علت گياهان را فقط از نظر نياز نوري به دو دسته كلي روشني پسند و سايه پسند تقسيم ميكنند .
1/ گونه‌هاي سايه پسند shade demonding 2/ گونه‌هاي نور پسند Light demonding 3/ گونه‌هاي سايه پسند 4/ مانند شمشاد Boxus hyrcanus و راش fagus orientalis
گونه‌هاي نور پسند:
مانند كهور prosopis spicigera و كنار ziziphus spina chrsti
البته در بين گونه‌ها حالت بينابيني هم وجود دارد . مانند نيمه سايه پسند و نيمه نور پسند .
نياز آبي درختان ودرختچه‌هاي جنگلي :
اگر چه نياز آبي درختان و درختچه‌ها در مناطق خشك باافزايش سن و ابعاد درخت افزايش مي‌يابد اما به همان نسبت مقاومت به خشكي نيز در قياس با نهال بيشتر مي شود چرا كه از سيستم ريشه‌اي توسعه يافته‌اي برخوردار است . كه مي‌تواند آب را از اعماق مختلف زمين دريافت كند و در شرايط خشكي مقاومت نمايد بنابراين درگونه‌هاي مختلف نياز آبي در شرايط مساوي متفاوت است نياز آبي برخي بيشتر و بعضي كمتر است به همين علت گياهان را از نظر نقطه نظر آبي به صورت زير طبقه‌بندي ميكنند .
1/درختان و درختچه‌هاي آبدوست: Hydrophilous مانند حرا Avicenica officinolis
دار تالاب يا سرو تاس Taxodium distiehum
2/ درختان و درختچه‌هاي نم پسند ، Hy grophilaus
مانند : توسكا Alnus glutinosa
3/ درختان و درختچه‌هاي خشكي گرا، xerophilous
مانند آيلان ( عرعر Alianthus Altissima
مانند سرو نقره‌اي cupressus arizonica
4/ درختان و درختچه‌هاي با نياز متوسط : Mesophilous
مانند زرين cupressus sempervirens var horizontalis
اگر به عللي در اثر خشكسالي آب در دسترس گونه‌هاي آب دوست و نم پسند كاهش يابد بيشتر از گونه‌هاي خشكي گرا صدمه مي بيند بنابراين گونه‌ها نسبت به خشكي از خود مقاومت‌هاي متفاوت نشان مي‌دهند و اين نكته‌اي است كه بايد در انتخاب گونه‌ها در مناطق خشك به آن توجه شود ولي برخي تصور مي كنند كه اگر آب كافي در دسترس آنها باشد درختان مناطق خشك رشد بيشتري خواهند داشت و توليد بيشتري عايد‌شان مي‌شود و در اين خصوص نيز گياهان خشكي گرا به دودسته تقيسم ميكنند .
1/ آبياري بيشتر باعث رشد بيشتر گونه‌هاي خشكي گرا مي‌شود .
اكاليپتوس Eucalyptus camaldu lenis
2/ آبياري بيشتر باعث رشد آنها نمي شود و به همه آنها صدمه نيز وارد مي‌سازد .
مانند كاج Pinus eldarica
در شرايط رطوبتي شمال كشور به شدت صدمه مي‌بيند و دچار آفت مي شود از طرفي ديده شده است گونه‌هايي كه در شرايط مبدأ (origin) رطوبت پسند هستند در شرايط جديد به خشكي از خود مقاومت نشان مي‌دهند و رشد وگسترش مي‌يابند مانند گونه‌ي اقاقيا Robina pseudoacacia كه از شرايط مرطوب كوههاي آپالاش در آمريكا به ايران آورده شده و در اغلب مناطق خشك ايران به خوبي رشد ميكنند ………..
