مسجد كبود تبريز، فيروزهي اسلام
بناي تاريخي ـ مذهبي مسجد كبود از آثار ارزشمند دوره قراقويونلو ميباشد كه به دستور جهانشاه كه شهر تبريز را پايتخت خود قرار داده بود و به سركاري عزالدين قاپوچي بنا گرديده و با استناد به كتيبه برجسته سردرب به سال 870ه.ق ساختمان آن به اتمام رسيده است. نام اين مسجد به لهجه محلي، «گوي مسجد» است.
بناي اصلي در مقام مسجد مقبره، داراي صحن وسيعي بوده كه در آن مجموعهاي از ساختمانها از جمله مدرسه و حمام و خانقاه و كتابخانه ساخته شده بود كه متاسفانه آثاري از آنها بجاي نمانده است.
خصوصيت بارز و شهرت وافر مسجد كبود با معماري ويژه تلفيقي و اعجابانگيز آن بيشتر به خاطر كاشيكاري معرق و تلفيق آجر و كاشي، آجري نقوش پركار و در حد اعجاز آن ميباشد كه زينتبخش سطوح داخلي و خارجي بنا بوده است. در متن كتيبه برجسته سردرب باشكوه و پرنقش و نگار آن، عمارت مظفريه و نيز نام نعمت «الله بن محمود البواب»، خطاط و احتمالاً طراح نقوش كه از هنرمندان برجسته خوشنويسي آذربايجان بوده، درج شده است.
چنين تصور ميشود كه ساختمان مسجد كبود به مثابه يادماني از پيروزيهاي جهانشاه برپا گرديده است، به طوري كه در اين خصوص ميتوان به سوره فتح كه به صورت كامل و به شكل برجسته، زينتبخش دورتادور بالاي شبستان بزرگ ميباشد، اشاره نمود. نام جهانشاه در كتيبه بالاي درب ورودي نقش بسته كه قبلاً روكش طلايي داشته است.
مسجد كبود داراي دو مناره باريك و بلند در منتهي اليه شرق و غرب ضلع شمالي بوده است. در پشت درب ورودي به شبستان بزرگ، يك بيت شعر فارسي به خط ثلث نوشته شده بدين مضمون:
كردار بيار و گرد گفتار مگرد چون كرده شود، كار بگوييد كه كه كرد
بناي اين مسجد بسيار عالي، نماي آن كه پنجاه قدم ارتفاع دارد، هشت پله از سطح زمين اطراف كرسي دارد و از خارج ديوارهاي آن همه از كاشي اعلي به رنگهاي مختلف پوشيده شده است. از طرف داخل با نقش و نگارهاي زيبا به سبك معماري اعراب و كلمات بسيار به خط عربي از طلا و لاجورد زينت يافته است. از دو طرف بنا دو مناره با برج خيلي بلند، اما كمقطر ساختهاند و در ميان آنها راهپله تعبيه شده است كه بالا ميرود و سطح ظاهر منارها هم كاشي است و اين آجرهاي منقش براق زينت معمولي است كه در ايران ابنيه را بدان ميآرايند.
درب مسجد چهار پا بيشتر عرض ندارد و در وسط يك تخته سنگ سفيد شفافي تراشيده شده كه بيست و چهار پا طول، يعني ارتفاع و دوازده پا عرض آن سنگ است و در ميان سطح داخلي آن نماي بزرگ مسجد خيلي زيبا و عظيم به نظر ميآيد، از راهرو و مسجد داخل گنبد ميشود كه سي و شس قدم قطر آن است. اين گنبد از طرف داخل روي دوازده مجردي بنا شده كه شانزده مجردي هم از خارج تكيهگاه آن است و اين مجرديها خيلي بلند و شش پاي مكعب حجم آنها است، در پايين ستونهاي سكويي از مرمر سفيد ساخته شده كه زير آن خالي و خانه خانه است، براي اينكه كفشها را هنگام داخل شدن به مسجد ميكنند و در آن حفرهها بگذارند.
اين گنبد از طرف داخل با آجرهاي كوچك مربع از كاشيهاي الوان مختلف گل و بوتهدار موزاييك شده كه در ميان آنها به تناسب جملات و آيات عربي گنجانيده و به قدري خوب به هم اتصال دادهاند كه گويا يك پرده نقاشي است كه تمام با درجه و پرگار ساخته شده است. از اين گنبد داخل يك گنبد كوچكتري ميشود كه خيلي قشنگتر از اولي است: در عمق آن از سنگ مرمر شفاف سفيد چيزي ساخته شده كه شباهت به دري كه باز نميشود، دارد.