نماتد شناسی د رکشاورزی فهرست مطالب فصل اول
كليات
تاريخچه
نماتدهاي انگل انسان و حيوانات اهلي، سال ها توجه دانشمندان را به خود جلب كرده است. بعضي از انگل هاي انساني مثل كرم پيوك يا Guinea worm (Dracunculus medinesis) از ابتداي شروع علم پزشكي شناخته شده بود. يكي از اولين ركوردهاي مكتوب در مورد نماتدهاي انگل انسان در كتاب  Papyrus Ebers  (1500B.C.)مي باشد كه درباره كرم روده Ascaris lumbricoides و كرم پيوك نوشته شده است Agatharchides(180 B.C.) ..این کتاب مشخصات كرم پيوك را شرح داده و اپيدمي اين بيماري و نحوه معالجه آن در بين قوم يهود را بيان كرده است. اطلاعات دقيق تر در مورد كرم هاي گرد و پهن را مي توان  از نوشته هاي سقراط (400 B.C.) و ارسطو (350  B. C.) به دست آورد. بوعلي سينا (1000  A. C.) معالجه كرم سوزني (Pin worm) Enterobius vermicularis به وسيله تنقيه را توصيه كرده كه هم اکنون نیز پذیرفته است (Crofton , 1968).از نمونه هاي مهم نماتدهاي انگل حيواني مي توان كرم تريشين spiralis Trichinella رادر  ماهيچه هاي خوك نام برد كه در سال 1846 توسط Leidy كشف شد. نماتدهاي انگل مهره داران قسمت مهمي از علوم جانورشناسي پزشكي و دامپزشكي را تشكيل مي دهند كه به طور كلي Parasitology ناميده مي شود و شامل    Medical Helminthology وHelminthology Veterinary مي باشد(Christie,1959).
لينه در سال 1758 در طبقه بندي خود بنام Systema Natura تعدادي از نماتدهاي پارازيت انسان و حيوانات را در گروه Verms (كرمها) قرار داد، ليكن مطالعه علمي اين دسته ازنماتدها در قرن نوزدهم صورت گرفت و منجر به پيدايش علم تازه Helminthology گرديد (Thorne , 1961).
در حالي كه نماتدهاي انگل مهره داران در بيشتر دوره زندگي شان در اندازه هائي هستند كه به آساني با چشم غيرمسلح ديده مي شوند، نماتدهاي آزاد و انگل گياهي در اندازه هاي ميكروسكپي مي باشند. بنابراين مطالعه و بررسي آنها بعد از اختراع ميكروسكپ ،در اوائل قرن 17 ميلادي شروع شد و چون نماتدها قسمت عمده فون موجودات ميكروسكپي را در بسياري از محيط هاي مرطوب تشكيل  مي دهند طبيعتاً مورد توجه علاقه مندان و استفاده كنندگان اوليه ميكروسكپ قرار گرفتند (Christie  , 1959).
اولين ركود ثبت شده درباره نماتدهاي آزاد زي (Free-living,nematodes) از بورلوس Borellus در سال 1656است كه اختصاص به کشف نماتد Vinegar eelworm موجود درسركه ها دارد. سپس Leeuwenhoek و ساير هم دوره اي هايش كه با ميكروسكپ كار مي كردند نماتد سركه Turbatrix aceti را نمونه جالبي براي مطالعات بيولوژيك تشخيص دادند (Thorne 1961).
مطالعه نماتدهاي انگل گياهي كم و بيش به صورت اتفاقي توسط دانشجوياني كه زندگي نماتدهاي آزاد را مطالعه مي كردند، شروع شد و زماني كه اهميت اقتصادي اين انگل ها روي محصولات كشاورزي مشخص شد مطالعه آنها به عنوان قسمتي از علم بيماريهاي گياهي شروع گرديد.
نماتد گندم Anguina tritici  اولين نماتد انگل گياهي است كه در سال 1743 كشف شد و توجه پژوهندگان اوليه علم نماتولوژي را به خود جلب کرد. در اين سال نيدهام (Turbeville ,Needham)كشيش انگليسي دانه هاي گندم را كه به خيال خودش آلوده به سياهك بود باز كرد و متوجه رشته هاي شفاف و بي حركتي شد و موقعي كه اين رشته ها را در آب قرار داد متوجه شد كه حركت مي كنند. آنچه نيدهام مطالعه كرد در حقيقت يك گال آلوده به نماتد گندم بود و رشته هاي بي حركت لاروهاي سن دوم اين نماتد بودند كه به حالت خفته (dormant) در گال قرار داشتند.
كشف نيدهام انگيزه اي براي توجه بيشتر به اين موضوع و بحث هاي زيادي شد اما نه به خاطر اينكه يك نماتد انگل گياهي كشف شده است، بلكه علاقه دانشمندان بيشتر متوجه اين نكته بود كه مشاهدات نيدهام ممكن است نوعي توليد مثل خودبخودي (Spontanous generation) باشد.
كشف نماتدهاي انگل گياهي تا سال 1855 مشخص نشده بود تا اينكه در اين سال برکلی Berkeley مشخص كرد كه علت غده اي شدن ريشه هاي خيار روئيده شده در گلخانه هاي انگلستان وجود نماتد مولد غده ريشه Meloidogyne sp مي باشد. دو سال بعد کوهن (Kuhn,1857)در آلمان نماتد Ditylenchus dipsaci را كه امروزه نماتد ساقه و پياز مي باشد از روي علف هرز (Teasel) Dipsacus fullonum  شناسايي كرد. در سال 1859 شاخت (Schacht ) وجود نماتد مولد سيست چغندر قند Heterodera schachtii را كشف كرد.
اولين مقاله جامع در مورد نماتدهاي آزاد توسط باستین “Bastian” در سال 1865 درباره نماتدهاي خانواده Anguillulidae به چاپ رسيده است كه وی در آن 100 گونه نماتد در 30 ژانر معرفي کرد و همچنين راه هاي جداسازي نماتدها از خاك و گياه را مشخص نمود.
در سال 1873اتو بوچلی” Otto Butschli” اولين مشخصات مرفولوژيك نماتدهاي آزاد و هم چنين خصوصياتي را كه متمایز کننده جنس های مختلف نماتدها است معرفي نمود و شايد اعتبار بنيان گذاري علم نماتولوژي گياهي را مي توان به او نسبت داد تا به باستین
Bastian    (Thorne,1961 ).
اين مطالعات و كشفيات در علوم محض (Pure science) بدون اينكه هيچ گونه انتظاري در كسب اهميت عملي آنها وجود داشت انجام مي شد. اولين واقعه اي كه نشان داد نماتدهاي انگل گياهي ممكن است از نظر اقتصادي اهميت داشته باشند و حقيقتاً در اقتصاد كشاورزي يك مملكت تاثير بگذارند در اواسط قرن نوزدهم به وقوع پيوست. در آن زمان نماتد چغندرقند
H. schchtii تهديد مهمي برای اقتصاد و توليد چغندرقند وصنايع قند اروپاي مركزي شد. (Christie , 1959).
از اوائل قرن بيستم مطالعات وسيعي در مورد نماتدهاي انگل گياهي شروع شد و با پيدايش سمومي مثل 1,3 chloropropropene) D-D و 1,2 dichloropropane  (و EDB) Ethylen dibromide( كه داراي خواص بسيار عالي نماتدكشي بوده و ضررهای نماتدكش هاي گازي قبلي را نداشتند، متخصصين اين علم توانستند زارعان را به وجود خسارت توسط نماتدها به راحتي آشنا سازند و در نتيجه در سال 1951 دانشمنداني مثل کریستی Christie وپری Perry در فلورايدا نشان دادند كه
نماتدهاي انگل خارجي گياهان نيز وجود دارند. اين كشف موجب شد كه ساير نماتدهاي موجود در خاك و هم چنين انواع مختلف ارتباط انگل و ميزبان مطالعه شوند. در سال 1958 براي اولين بار نشان داده شد كه يك نماتدانگل گياهي مي تواند ناقل ويروسهاي گياهي نیز باشد.
در آمريكا اولين دانشمندي كه در مورد نماتولوژي گياهي مطالعات وسيعي انجام داد کوب N.A .Cobb است. او در سال 1913،اولين مقاله خود را به چاپ رسانيد. وی پيشنهاد كرد که نماتدهاي آزاد و انگل گياهي بايد از علم Helminthology جدا شده و در علم Nematology مطالعه شود. به اين ترتيب علم نماتولوژي گياهي شروع شد و تا به امروز ادامه پيدا كرده است و بنا به گفته  تورنThorne در سال 1961 ،علم نماتولوژي در موقعيتي قرار گرفت كه علم حشره شناسي در سال 1900 و علم بيماري هاي گياهي در سال 1920 قرار داشت.
در ايران” عباس دواچي”،در سال ،1328 در كتاب” آفات مهم گياهان زراعي و طرز مبارزه با آنها “نماتد گندم A.tritici را با نام سياه دانه از مناطق اصفهان و كرمان گزارش كرده است (بهداد، 1358).
“قوام الدين شريف”برای اولين بار در سال 1335 ، نماتد مولد غده ريشه Meloidogyne javanica  را از روي ريشه گوجه فرنگي با نام Heterodera marioni  در باغ كشاورزي قصر شيرين مشاهده و گزارش کرد.
تحقیقات نماتدشناسی در ايران، عملاً از سال 1340 در موسسه تحقیقات آفات وبیماری های گیاهی توسط دکتر” مجید امیدوار”، شروع گرديد (اميدوار، 1347). با گسترش خسارت نماتد مولد غده ريشه و هم چنين پيدايش نماتد مولدسيست چغندرقند توسط اسماعيل پور و شيفر در استان خراسان در سال 1348 ، تحقيقات نماتولوژي بطور اختصاصي آغاز شد. دکتر” احمد خیری”، با چاپ مقاله ای در بلژیک در سال 1351 ومعرفی 72 گونه نماتدهای پارازیت گیاهی از ایران(Kheiri,1972)، سهم عمده ای در پایه گذاری علم تاکسونومی نماتد هادر ایران دارد.مهندس شاپور باروتی وشادروان مهندس احمد اخیانی وخانم دکترزهرا تنهامعافی را  نیز باید از پیش کسوتان تحقیقات نماتدشناسی در ایران نام برد(زمردی،1382).با افزایش تعداد  محققین این علم در سراسر کشور که نمی توان نام همه آنهارا در اینجا ذکر کرد، شناسایی وپراکندگی گونه های متعدد نماتد ها و هم چنین راه های مبارزه با آنهاپیوسته در حال افزایش و پیشرفت است.تا کنون تعداد 248 گونه متعلق به 80 جنس نماتد از ایران گزارش شده است(باروتی مصاحبه خصوصی).
اهميت اقتصادي:
با وجود كوشش و سرمايه گذاري بشر براي مبارزه با آفات (Pests)، خسارت وارده به محصولات غذائي و ليفي ادامه داشته و يكي از مهم ترين عوامل اقتصادي و اجتماعي مي باشد. بدون شك نماتدهاي انگل گياهي يكي از پراكنده ترين، موذي ترين و پرهزينه ترين آفات هستند که گاهي به صورت دوره اي موجب نابودي و فلج اقتصادي محصولات مي شوند.
با توجه به افز ایش جمعيت بشردر جهان و براساس آمار موجود که تا سال 2100 به 16-10 ميليارد نفر خواهد رسيد، مصرف غذائي جهان افزوده خواهد شد. علاوه بر اين توزيع مواد غذائي در نقاط مختلف جهان به خاطر عوامل مختلف يكنواخت نخواهد بود و در نتيجه با وجود افزايش توليد در بسياري از محصولات كمبود مواد غذائي وجود خواهد داشت.
علاوه بر اين، بيابان ها و كويرهاي روي كره زمين بارشدي معادل 28 ميليون هكتار در سال روبه رو خواهند بود كه خود موجب كاهش زمينهاي كشاورزي خواهد شد. اگر ميزان مصرف سرانه غذائي در سال 2000 را معادل مصرف سال 1975 در نظر بگيريم، ميزان نياز به بقولات 66% ، غلات 75% و سبزيجات 100% افزايش خواهد يافت. (Brown and kerry , 1989).
با توجه به موارد فوق، كوشش در جلوگيري از عوامل بازدارنده توليد محصولات كشاورزي يكي از هدف هاي اصلي بشر مي باشد و شناسائي و مبارزه با نماتدهاي انگل گياهي از اين امر مستثني نيست . در زیر به  چند نمونه از  خسارت های  نماتدها به محصولات عمده كشاورزي اشاره می شود.