تفكر از ديدگاه آيات و روايات
فهرست مطالب
مقدمه 3
كليات تحقيق 5
تبيين موضوع 5
پيشينه تحقيق 7
فصل اول 10
مفهوم لغوي تفكر 11
تدبر و رايطه آن با تفكر 12
تعقل و رابطه آن با تفكر 13
فصل دوم 15
اهميت و فضيلت تفكر 16
در روايات 23
اذا المرء كانت له فكره
تفكر در آيينه اعمال و كلام بزرگان 28
اي برادر تو همين انديشه اي ما
فصل سوم 35
تفكر در صفات خداوند 36
تفكر در مخلوقات ] آيات آفاقي و انفسي[ 39
تفكر در اعمال و افعال خود 43
تفكر در تاريخ 46
والدهر آخره يشبه باوّله ناس كناس و ايّام كايّام 50
تفكر در دنيا آمدن و مردن اشيا 50
فصل چهارم 53
توفيق ترك گناه و دوري از آن 55
فصل پنجم 62
پيروي از ظن و گمان 63
پيروي از هواي نفس 64
پيروي از طاغوت 67
پيروي كوركورانه از بزرگان و متفكران قوم 69
علاج موانع تفكر 71
لزوم توام بودن عقل و علم 71
عادت به تفكر و تعقل 72
نتايج تحقيق 74
پبشنهادات 77
فهرست منابع 77
مقدمه
مدتي بود دو روايت در ذهنم مي چرخيد: تفكر از يك سال عبادت، شصت سال عبادت، هزار سال عبادت و … برتر است و اكثر عبادت ابوذر رحمه ا.. عليه تفكر و عبرت گرفتن بود، در ابتدا با عرض معذرت از محضر مبارك اهل بيت عليهم السلام فكر كردم شايد فقط منظور بالا بردن مرتبه تفكر است ولي عملاً تفكر نمي تواند از عبادت بالاتر باشد، ولي نمي توانستم خودم را قانع كنم چون مي دانستم عقل من قاصرتر از اين است كه بخواهد تفسير روايت كند به هر صورت تصميم گرفتم عملاً اين كار را انجام دهم. عزم خويش را جزم كردم تا يك شب بجاي نماز شب تفكر كنم، به اندازه يك ركعت يا دو ركعت نماز، وقتم بيهوده تلف شد، چون راستش نمي دانستم بايد چه كنم، آنروزها هم در درس تلخيص المنطق به بحث و تفكر وارد شده بوديم.
اين را ياد گرفته بودم كه تفكر يعني تبديل مجهولات به معلومات از طريق مرتب كردن سرمايه هاي ذهني و اطلاعات. به نظر مي آمد مجهول ذهنم تفكر باشد، فلذا نمي‌توانستم معلومات را درست كنار هم بچينم، در واقع معلومات من عبارت بودند از انواع عبادت … و بطور ساده تر مي گفتم: « يعني فكر كردن از نماز شب بالاتر است؟ چرا؟! … »
يك جاي محاسبه ام غلط بود، كجا؟ نمي دانم! «بايد فكر مي كردم تا مسئله فكركردن را كه مجهول ذهنم بود به معلومات تبديل كنم» و اين خود جرقه ذهنم بود كه بايد از دست نمي دادم. پس فكر كردن خودش جزء‌معلومات و سرمايه هاي ذهني ام بود كه بايد براي حل مجهول بكار مي بردم حالا بيشتر مساله برايم حل شده بود. اين تفكر نبود كه مجهول ذهنم بود بلكه بايد مسئله عبادت خود را خودم مي يافتم حالا ديگر فهميده بودم كه مشكل من در كلمه عبادت است، من عبادت را فقط شكل ظاهري آن در نظر مي‌گرفتم وگرنه اصل عبادت كه همان بندگي بود در تفكر بيشتر به دست مي آمد تا در امور ديگر و اصلاً جان عبادت همان تفكر بود.
احساس خجالت عجيبي به من دست داد. اين نماز شب هايي كه خوانده‌ام … اين روزه ها، اين نمازها و اين عبادت ها را چگونه بدون تفكر انجام داده ام در حالي كه حقيقتاً حرارت خجالت را در صورت و پيشاني و پشت گردن و حتي بازوها و كف دستهايم احساس مي كردم، جزيره چشمانم را اشك فرا گرفت، آرام چشمهايم را بستم و بالاخره زمزمه كردم:
«استغفرالله ربي و اتوب عليه». صداي اذان صبح از پشت بلندگوي خوابگاه گوش دلم را نوازش مي داد و اين در حالي بود كه شيرين ترين و مفيدترين نماز شب يا عبادتم را به لطف خدا و توام با تفكر به پايان رسانده بودم.
الهي! العوف!
كليات تحقيق
1. تبيين موضوع
2. پيشينه تحقيق
3. ضرورت و اهميت تحقيق
4. روش تحقيق
5. پرسشهاي تحقيق
6. مراحل تحقيق
7. محدوديتها و مشكلات
تبيين موضوع
انسان به دليل وجود نيروي مرموز و فير قابل لمس از ساير موجودات طبيعي برتري يافته و در هاله اي از زيبايي قرار گرفته كه اين نيرو نيروي تفكر و انديشه اوست.
طبيعت، زيبايي غير قابل انكار خودش را دارد و هيچ كس منكر چنين چيزي نيست، ولي در بين تمام پديده هاي طبيعي، انسان گل سرسبد موجودات است كه اين جز مرهون انديشه او نيست.
انسان بوسيله تفكر و تدبر از ساير حيوانات ديگر برتري يافته و اين فقط به خاطر انديشه اوست.
بسياري از ما به شنيدن نكته هايي مانند: بايد فكرمان را بكار بياندازيم، بايد چشمهاي خود را باز نگه داريم و كوركورانه از ديگران پيروي نكنيم، عادت كرده ايم. ما در فرهنگي آزاد متولد شده ايم. ما با مردمي زندگي كرده ايم كه به ارزش فرد ايمان دارند، ما نمي خواهيم تحت فشار واقع شويم يا مسير زندگي ما را ديگران انتخاب كنند.
محور اساسي تربيت و تفكر، پرورش فكري در افراد تلقي مي شود و وسيله اصلي تربيت و تفكر، آموزش است. كار فكري و فعاليت فرهنگي در هر حركتي از خود جاي بخصوص و مقام و منزلتي ويژه دارد، بخصوص در حركت و قيام اسلامي كه هدف آن اعتلاي كلمه خدا، و پخش و نشر دين مقدس اسلام در پهنه گيتي بوده و اسلام مي خواهد عالم بشريت را به راه فلاح و رستگاري دنيا و آخرت راهنمايي و هدايت كند.
اسلام، ديني است مقدس كه پيروانش را به تفكر صحيح دعوت مي كند براي اصلاح آنان در امر دينشان به تربيت صحيح ديني. مسلماًَ در دنياي معاصر هر جامعه اي مي خواهد براي انديشه و باورهاي اعتقادي خويش كار و فعاليتي را انجام دهد و در اين مسير سرمايه گذاري مي كند.
حال كه تمامي ملل اينگونه براي رشد فكري تلاش مي كنند، پس ما نمي توانيم كار تفكر و رشد فكري را در جهت تربيت صحيح اسلامي، بخصوص در نسل جوان در كشورهاي اسلامي منكر شويم. در صورتيكه امروزه مسلمانان در شرايطي قرار دارند كه هجوم فرهنگ بيگانگان در كشورهاي اسلامي از هر زماني بارزتر و روشن تر به چشم خورده و احساس مي شود و ارزش مبارزه فكري و اعتقادي و بالا بردن آن براي تربيت هر چه بهتر، كمتر از جنگ نظامي نيست.
تفكر در عالم آفاق و زيبايي كائنات و طبيعت و نيز انديشه در عالم انسان و ابعاد وجود آن و … مي تواند انسان را به طريق هدايت رهنمون گردد، لذا سعي ما دراين تحقيق بر آن بوده است كه ابتدا معناي درستي از تفكر ارائه داده و فضيلت و جايگاه آن را در اسلام بيان كنيم و بعد به بيان مجاري و آثار تفكر پرداخته و موانعي كه ممكن است در اين مسير باشد اشاره نموده ايم. انشاء ا… كه مقبول درگاه الهي واقع شود.
پيشينه تحقيق
مي توان گفت تفكر پيشينه اي مقارن با خلقت انسان دارد و از همان زمان پيشرفت هر قوم و قبيله اي به ميزان تفكر و تعقل آنها بستگي داشته و دارد. هر پيامبري كه مبعوث مي‌شد مردم را به توحيد و خداپرستي از طريق تفكر دعوت مي نمود، خاتم پيامبران حضرت محمد مصطفي (صلي ا.. عليه و آله) نيز اين شيوه را با تاكيد بيشتري دنبال كردند و يكي از اركان رسالت خويش را دعوت به تفكر قرار دادند. لذا از آن زمان تقريباً همه اساتيد اخلاق در كتب اخلاقي خود بخشي را به تفكر اختصاص داده درباره اهميت و فضيلت آن توضيح مي دادند.
روانشناسان نيز همواره به تفكر به عنوان يكي از راههاي رشد عقلاني و حل مشكلات اهميت خاصي مي دادند. در عصر حاضر نيز علاوه بر كتب اخلاقي و روانشناسي، كتبي به طور اختصاصي راجع به تفكر نوشته شده است كه از آن جمله مي توان به كتبي مانند: تفكر از ديدگاه اسلام تاليف عباس محمود عقاد، تفكر و انديشه در پرتو ايمان تاليف سيدمحمد خيرخواه، جايگاه تعقل و تفكر در اسلام از نظر روايات، قرآن تاليف سيدمحمود محفوظي موسوي، مبارزه با گناه از راه تفكر و خودشناسي تاليف سيد هاشم رسولي محلاتي و پژوهشي پيرامون تدبر در قرآن تاليف ولي ا.. نقي پور اشاره كرد.
اهميت و ضرورت تحقيق
اهميت و ضرورت تحقيق درباره تفكر آنجا روشن مي وشود كه وقتي سراغ كتاب هدايت و سعادت، قرآن كريم مي رويم با تلاوت چند آيه متوجه مي شويم كه خداوند در هر صفحه چندين بار تذكر داده كه اين كتاب مفيد هدايت براي متدبران، متفكران و تعقل‌كنندگان است و وقتي سراغ روايات اهل بيت عليهم السلام مي رويم، مي بينيم كه يك ساعت تفكر را از سالها عبادت بهتر دانسته اند، بگونه اي كه اميرمومنان علي‌عليه‌السلام مي فرمايند:
« لا عباده كالتَّفكير» ‹هيچ عبادتي مانند فكر و انديشه نيست›
و مي بينيم كه از زمان ظهور اسلام مردم تشويق به تفكر شده اند به همين دليل انگيزه پيدا مي‌شود كه ببينيم تفكر چيست؟ و مجاري آن چه مي باشد و چه نتايجي را به دنبال دارد؟
پرسش هاي تحقيق
پرسش اصلي در اين تحقيق عبارتند از: جايگاه تفكر در كتاب و سنت چيست؟
پرسشهاي فرعي آن عبارتند از:
1. مفهوم تفكر چيست؟
2. اهميت و فضيلت تفكر چيست؟
3. زمينه ها و محورهاي تفكر چيست؟
4. آثار تفكر كدامند؟
5. چه اموري آفات تفكرند؟
مراحل تحقيق
مراحل نگارش اين تحقيق به اين نحو مي باشد كه بعد از تصويب موضوع از طرف امور پايان نامه طرح آن را نوشته، شروع به جمع آوري مطالب كردم.
درآغاز آيات مربوط را به تفكر و تفاسير آنها را از كتب تفسير يادداشت نموده و بعد روايات مربوط به تفكر را جمع آوري كردم و بعد به كتب اخلاقي و روانشناسي و ساير كتبي كه درباره تفكر بخثي داشتند رجوع كرده و مطالب لازم را يادداشت نمودم. بعد از اتمام يادداشت برداري ها، به تنظيم مطالب پرداخته و پيش نويس تحقيق را نوشتم البته بيشتر مطالب جمع آوري شده به علت تنظيم سريع مطالب در تحقيق آورده نشده است.
روش تحقيق
روشي كه براي نگارش اين تحقيق بكار رفته، روش كتابخانه اي مي باشد، زيرا موضوع اين تحقيق، اين روش را اقتضاء مي كند.
محدوديتها و مشكلات:
مسلماً هر كاري براي خودش مشكلاتي را در پي دارد كه كارهاي تحقيقاتي از اين امور مستثني نبوده بلكه بيشتر هم مي باشد و اصولاً جذابيت كار به رفع همين مشكلات مي‌باشد. بنده نيز در نوشتن اين تحقيق مشكلاتي داشتم كه از آنجمله:
نبودن كتابهاي منبع بود كه محبور به تهيه آن كتابها از كتابفروشي ها و منازل اساتيد شدم.
مشكل ديگر خانه داري و نگهداري از فرزند كوچكم بود كه بيش از همه نياز به رسيدگي داشت و مشكلاتي ديگر كه ديگر نياز به بيان آن نيست.
فصل اول
مفهوم شناسي
مفهوم لغوي تفكر
تدبر و رابطه آن با تفكر
تعقل و رابطه آن با تفكر
تفكر در مجراي صحيح
مفهوم لغوي تفكر
‹ تفكر› در لغت تامل و انديشه و از ريشه فَكَرَ مي باشد و نيز قوتي است در شخص كه براي طلب معني، در امري دقيق و باريك مي گردد، تفكر جولان اين قوه است به حسب نظر عقل و گفته نمي شود جز آنچه صورت آن در قلب حاصل گردد .
بعبارت ديگر فكر اعمال نظر و تدبر است براي بدست آوردن واقعيات و عبرتها .
بطور كلي تفكر به معناي انديشه و بررسي و تامل مي باشد.
