مقدمه

سپاس خداوندي را كه منشا حسن و جمال و زيبايي است و موهبت درك و احساس آن را به بشر عطا فرمود و انسان را در فهم كشف حسن جمالش سزاوار نمود. آن خالق منان گوشه اي از زيبايي هاي عرش را براي مشاهده بندگان صالح خويش مهيا ساخت و جلوه هايي از ان ملكوت زيبا را به فرش كشيد و منظري از رخ پر حسن و جمال خويش را براي آرامش دل انسان ها به دست هنرمندان سالكش متجلي نمود.

اين همه نقش مي و عكس مخالف كه نمود

يك فروغ رخ ساقي است كه در جام افتاد

اين جلوه هاي جمال كه به جان حقيقت جوي آدمي نشاط و طربي ژرف مي بخشد و عقل و حواس را به شادماني جاودانه معطوف مي سازد ، سبب كشش به سوي حقايق زيبا و عالم ملكوت مي شود تا روح انسان از قيد ظلمات دنيا رهايي يابد و به انوار عالم قدس آشنا گردد. هنرمندان مومن براي كشف بيشتر اين زيبايي ها و ابداع آثار جاودان بشري رنج و مشقت اين راه طولاني را بر خود هموار نموده و ميراثي گران بها براي بشر به جاي نهاده اند. از جمله اين هنرها مي توان تذهيب را بر شمرد كه با نقوش مجرد در الواح روح نواز و دل انگيز قرآني در معاشرت با خوش نويسي، صفحاتي را رقم زده اند مكه يادآور معاني باطني و لطيف قرآن است. اين هنر مقدس همچنين در معاشرت با نگارگري ، به دست استادان مجرب با انديشه هاي حكيمانه ، تركيبي از معنا و صورت زيبا را به دست داده است. در هنرهاي صناعي نيز همچون نقش فرش و نقش كاشي و … نيز به كار گرفته شده كه هر يك از اين جلوه ها در مقام عملكردشان در زندگي انسان مجموعه اي از زندگي اي روحاني و زيبا را به نمايش مي گذارند.

اساسا نقوش تذهيب به منظور تزيين قرآن پديد آمدند. مسلمين همچون همه امم ديني، عالي ترين و زيباترين هنر خود را برگرد مآثر الهي و وديعه گران بهاي اوليايشان به وجود آورده اند. معابد و نيايش گاه ها در تاريخ بشر نگارستان هايي هستند كه مي توان عالي ترين جلوه هاي تمدني را در آن ها مشاهده نمود. در عالم اسلام نيز مساجد، نگارستان بزرگ هنر اسلامي و جلوه اي شاخص از تمدن بزرگ آن هستند. قرآن كريم نيز كه كلام نازل محبوب بر دل حبيب است، با زيباترين خطوط و نقوش آراسته شد و با توصيه هاي مكرر پيامبر (ص) و اوليا عليهم السلام به زيباترين صوت خوانده شد تا جاي كه امروز هنرهاي قرآني در صدر همه هنرهاي اسلامي قرار دارد.

گذشته از خوش نويسي كه شرافت و مقام تجلي آيات را مستقيما پيدا نمود، هنر تذهيب توانست جلوه اي ديگر از حقايق باطني قرآن را در حاشيه كلام الهي به نمايش درآورد و مجموعه اي مناسب آن كلام و تصويري از عالم قدس را در هر صفحه قرآن به نمايش درآورد. قرآن كلام الهي است و خداوند منزه است. هرگونه تشبيهي به آن مقام باري شرك محسوب مي شود.

لذا صورت هايي مي تواند بيانگر معاني آيات باشد كه از هر گونه قيد تشبيه خود را رها نموده ، نقوش ، همچون نشان هايي كه در مسير عالم قدس قرار دارند، جلوه نمايند. تذهيب با جلوه اي مجرد و تزكيه شده برگرد آيات الهي ، زمينه اي مناسب را فراهم ساخت تا به هنگام رويت اين صفحات و حتي قبل از خواندن آيه اي از آيات ، حالي مناسب درك معاني قرآني براي انسان حاصل آيد.

به اين ترتيب ، تذهيب مهذب شد. نقش ها در نهايت زيبايي، روح آيات را در جلوه اي از صورت هاي مجرد اسليمي و جلوه اي از روح نباتي در قالب ختايي به نمايش گذاردند. اسليمي محور نگاه دارنده شكل و مبناي نقوش شد و ختايي شعر و غزل ملكوت را در قالب هاي آن سرود. كشف بزرگ اين هنر مقدس را به مقام والاي ولايت، حضرت علي بن ابيطالب (ع) نسبت مي دهند كه سهمش ملكوتي وي راهگشاي هنرمندان مذهب گرديد و اين سنت حسنه از ايشان رقم فيض يافت:

چو شاه ولايت بديد آن رقم به اعجاز بگرفت در كف قلم

رقم كرد اسلاميي دل رباي كه شد حيرت افزاي اهل ختاي

نقوش ختايي مجموعه اي از گل ها ، غنچه ها و برگ ها و ساقه ها است كه در نظامي هندسي و برگرفته از چرخش عشقه به عنوان تلطيف كننده نقوش اسليمي جلوه كرد. نظام شكل گيري اين نقوش آن قدر دقيق و هماهنگ است كه هر جزء جلوه اي از صورت كل خود و در مجموع نيز ، همه اجزا و مفردات ، نشاني از مجموعه خويش اند. به عنوان مثال، اگر ساده ترين عنصر در ختايي را ساقه و ملحقات آن بدانيم ، داراي شخصيتي است كه همه مفردات همچون گل ها و غنچه ها و برگ ها از همان خصوصيت برخوردارند. اين هماهنگي نظم يافته را كه منبعث از تفكر توحيدي هنر اسلامي است ، شكل حلزوني عشقه به وجود آورده است. از اين رو، هر يك از مفردات در درون خود قابليتي دارند كه مي توانند در يك نظام پيچيده و گسترده تذهيب در تركيب هاي مختلف جاي گيرند و نقش روحاني خود را ايفا نمايند.