فهرست مطالب

ارشک شاه و سلسله اشکانیان 2

سقوط اشکانیان: 4

حدود و متصرفات ایران در زمتن اشکانیان: 4

مذهب اشکانی 5

خط و زبان در دوره اشکانی 7

پادشاهاني بدون دين واحد و رسمي 8

هنر در جامعه اشکانی 10

دوران آشور قديم 13

معماري 14

مهرهاي استوانه اي 16

دوران آشور مياني 17

هنر هوري ـ ميتاني و ارتباط آن با هنر آشور ميانه 17

معماري 18

هنرها 21

سبك شاخص آشوري: بيداري آشوريها 29

معماري 30

مهرهاي استوانه اي 36

دوران آشور جديد: عصر امپراتوري 39

قرن نهم ق.م: از آشور ناصرپال دوم تا شلمانزر سوم 40

امپراطوري آشور 42

تيگلات پيله‌سر سوم 42

شلمانزر پنجم 56

هنر آشوري 57

هنر آشور قديم 57

هنور هوري ـ ميتاي و آشور ميانه 59

اوج شكوفايي هنر آشور ميانه در قرن 13 ق.م 60

هنر دوره آشور بانيال 63

كاخ آشور – اشکانیان

اشكانيان

در شما خاوري ايران كه اينك كشورهاي آسياي ميانه قرار دارند، قومي ديگري به نام پارتيان معماري كاملاً متفاوتي را تكوين بخشيد. پارتيان با حركت به سوي باختر، مقدار زيادي از قلمرو سلوكيان را تسخير كردند، ولي براي مدتي هر دو شاهنشاهي وجود داشت. معماري پارتيان، با تركيب عناصر يوناني و ايراني شيوه جديد و بي‌نظيري را در معماري بوجود آورد و با تجديد حيات مجدد به ويژگي‌هاي نمادي طرح ايراني پرداخت.

دو اركان مهم پارتيان در زمينه معماري، يكي دستيابي به گنبد روي گوشواره و ديگري، تكوين ايوان طاقدار است كه هر دو رشد معماري ايراني در دوره‌هاي واپسين، نقش حياتي داشت. متاسفانه از اين آثار، چندان چيزي سالم باقي نمانده و اغلب بناهاي قابل مطالعه، در بيرون از خاك اصلي ايران واقع است، يعني در بين‌النهرين و قسمت شمال شرقي. اين امر، سرعت گسترش نيروي پارتيان را در سراسر فلات ايران نشان مي‌دهد. با اين كه، هنر پارتي در حدود سال 250 ق.م شناخته شده است، با اين همه در واقع از زمان پادشاهي مهرداد دوم از سلسله اشكاني در سال 123 ق.م معلومات ما درباره معماري گسترده پارتي شكل مي‌گيرد. از ويرانه‌هاي كاخ بزرگ مربوط به سده دوم ميلادي در الحضر (عرق كنوني)، اگر هم نخستين نوآوري‌هاي پارتي را نتوان ديد، ولي آنقدر رد پا و نشانه هست كه بتوانيم استعدادهاي پارتي را بازشناسيم.

كاخ آشور، كه يكي از بناهاي اشكاني مربوط به قرن اول ميلادي است، با اضافاتي از قرن سوم، بازهم نقشه جالب‌تري را دست كم از لحاظ پيشرفت‌هاي بعدي ايرانيان، ارائه مي‌دهد. در آن نخستين نمونه چهار ايوان را مي‌بينيم كه به يك حياط چهارگوش مركزي مشرف است.  اين طرح با تغييرات اندكي، همان نقشه چهار ايوان است كه شالوده مسجدها، مدرسه‌ها و كاروانسراهاي ايراني را در قرون بعد تشكيل مي‌دهد.

ارشک شاه و سلسله اشکانیان

در زمان سلوکیان در اوایل قرن دوم پیش از میلاد وقتی امپراتور روم ضربت مهکمی به پادشاهان سلوکی در غذب وارد ساختند وعامل اصلی انحطاط یونانیان گردیدند در شرق نیز پارت ها علیه قدرت سلوکیها قد علم کردن سلو کوس دوم در صدد بر امد تا پارت ها را سرکوب کند چون سپاه سلوکوس به سرزمین پارت رسیدارشک با سواران خویش به شیوه اشکانیان به سوی دشت ها عقب نشیست تا نیروی دشمن راخسته وپراکنده کند چون سپاهیان سلوکوس متفرق شدن.سپاهیان ایران فرصت یافت تا با جنگ وگریز به ضربات بسیاری وارد آورند سرانجام سلوکوس این نبربی نتیجه راواگذاشت ودر پی خبرهای ناگواری که از غرب به اورسیده بود به روسیه بازگشت نتیجه جنگ به رسمیت شناختنارشک بعنوان پادشاه گرگان بود که شاه پارت در برابر سلوکی خود راتابع می شمرد ولی به صورت این پیروزی پارت ها قطعی بود چون بعد از اشک تیرداد برادر وجانشین او خود را شاه پارت خواند وبه احترام ارشک سلسله پادشاهان پارت نیز به اشکانیان معروف شد.بعضی از موزخین براین عقیده اند که چون محل اولیه پارت در ناحیه آساک نزدیکقوچان امروزی بوده است. ازاین رو آنها را اشکانیان گفته اند ولی این مطلب چندان منطقی وروشن نیست.شاید اشک یا ارشک برای آنکه خودرا ازاعقاب هخامنشیان قلمداد کند نسبت خودرابه اردشیر هخامنشی برساند تا حکومت و سلطنت خود را قانونی وبرحق جلوه دهد نام اشکانیان  را برای سلسله خود انتخاب کرداند.

به هر صورت پس از مرگ تیرداد اردوان وپس ازمرگ اردوان حدود191ق.م دو فرزندش فرهاد اول ومهرداد به ترتیب به سلطنت رسیدن.مهرداد اول موفق گردید پس از تصرف هکاتوم پلیس سراسر ایرانغربی را تسخیر کند ودامنه متصرفات خود را تابابل برساند و از طرف جنوب تا خلیج فارس پیش رود به این ترتیب در حدود یک قرن پس از پیروزی اسکندر مجدایکی از بزرگترین امپراطوریهای دنیا ایران آن روز تشکیل میشود هر چند دامنه نفوذ متصرفات آنها به حد زمان هخامنشیان نمی رسید ولی پارتها توانستند مدت 5 قرن در ایران وبین النهرین حکومت کنند.

دوره سلطنت اشکانیان را می توان دوره عکس العمل سیاسی ایران دانست یعنی پس ازبین رفتن هخامنشیان با روی کار آمدن پارت دو مرتبه ایران استقلال خود رابدست آورد.و قریب 300سال از حکومت پانصد ساله خود را صرف جنگ وجدال با قدرت ونفوذ رومیان کردند.

باید اذعان نمود که تاریخ اشکانیان ازمرگ مهرداد دوم تا پادشاهی ارد (55 ق.م) واقعا روشن نیست و درست نمی دانیم که در این مدت چند تن از پارت ها به حکومت رسیده اند. قدر مسلم آن است که دولت اشکانیان گرفتار کشمکش ها واختلافات داخلی وخارجی بوده ولی در زمان مهرداد که سلطنت او 38سال دوام یافت دولت اشکانیان توانسته جانی تازه بگیرد و به اوضاع داخلی وتشکلات کشوری خود سر وصورتی دهد.در این در این زمان دو مجلس یکی مجلس شاهزادگان وافراد خاندان شاهی ویکی مجلس اشراف وروحانیون بزرگ بوجود آمدکه مورخین رومی آن رامجلس سنا گفته اند وتشکیلات دو مجلس را مهستان می نامیدند که در امور کشوری از این دو مجلس نظر خواهی ومشورت به عمل میآمد.اما به هر صورت سلطنت پارت ها بر اساس ملوک الطوایفی بنیان گذاشته شده بود. چنان که این دولت از دو قسمت کاملا متمایز یعنی خود پارت و دیگر ممالک تابعه تشکیل شده بود که آنها نیز بر دو نوع بودند:اول آنهائیکه جزو استانهای دولت پارت ودارای استاندارد بودن.دوم:آنهایی که تابع دولت پارت بودناما توسط شاهای محلی اداره میشدن ودر امور داخلی خود کاملا آزاد بودن از جمله مسائل مهم حکومت پارت ها که در حقیقت مانع قدرت مرکزی می شد قوانینی بود که حکومت شاه را محدود مکرد. دخالت ونظارت دوم مجلس برای انتخاب شاه تعیین استاندرد ها موجب شده بود که یک نوع محدودیت برای شاه بوجود آید با این وصف حکومت پارت ها شبیه هرمی بود که در راس آن شاها قرار داشتند ودرطبقه زیر ساتراپها یعنی فرمانفرمایان ایالات وبعد از آن اشراف وسپس تجاریونانی وبالاخره در قاعده آن هرم طبقه کشاورزان ودهقانان بومی قرار داشتند که سنگینی هرم بردوش آنها قرار می گرفت طبقهاشراف که مالکان ارضی بودن در شهرهای بزرگ زندگی می کردندو از تجار وثروتمندان یونانی حمایت وحراست می کردند و با آنها در صلح وصفا بودند.چون طبقه اشراف وبزرگان هم از زمین وهم از حق همکاران در امور و معبرتجاری بهره بردای می کردند.درمیان خانوداه‌های  متنفذ واشرافی خاندانهای سورن قارن واسپهبداز دیگران معروف تر بودند.بهر صورت چنین بنظر می رسد که وقتی مهرداد اول دامنه متصرفات خود را تا بین النهرین ادامه داد در کنار شهر سلوکیه شهر تیسفون رامق حکومت خود قرارداد ولی ضراب خانه یونانی سلوکیه رابا سکه سازان یونان آن مورد استفاده قرارداد وبه روال سکه‌های یونانی مهرداد اول به نام خود سکه زد و وخودرا دوستداران یونان نامید.و این وضع تا زمان مهرداد دوم ادامه داشت.مهرداد اول علاوه برپیروزیهای که در غرب بدست آورده بودموقف گردید که در مشرق نی هرات را ازیونانیان بلخ بازگیرد وپس از آنکهند تا مرزهند پیش رفت رفت بار دیگر به غرب روی آورد و در تابستان 141ق.م بخش عمده بین النهرین رابه سرزمینهای اشکانی ملحق ساخت و به بلخ گردید تا یونانیانی را که به سرزمینهای شرقی اشکانیان هجوم آورده بودن منکوب کند. بدین گونه مهرداد بر ایران شرقی و مرکزی وبین النهرین حاکم شد وی در سال 140ق.م خوزستان و فارس رابه تصرف درآورد مرگ مهرداد اول در سال 138ق.م اتفاق افتاد ودر آن زمان دولت اشکانی به صورت دولتی مقتدر ومستقل در آورده وقدرتی جهانی شده بود که از بابل تا بلخ را تصرف داشت ولی چنان که سکه هایش برمی آید خود شاه بزرگ خواند.

سقوط اشکانیان:

در اوایل قرن سوم بعداز میلاد نیروهای دیگری نیز علیه پارت دست اندر کار شدند مرکز این نیروها پارس بود. یکی از خاندانهای پارسی این نیروها را به دور خودشگرد آورد و با تلا ش و کوشش توانست بر انها بر پیکر فرسوده دولت اشکانی وارد شد ودر اثر این ضربت دولت بزرگ پارت منقرض گردید.

حدود و متصرفات ایران در زمتن اشکانیان:

حدود ایران در زمان دولت اشکانیان به درستی معلوم نیست ولی از نوشته های مورخین ونویسندگان یونانی و رومی چنین استنباط می شود که ایالات زیر جزو دولت پارت بوده است.

1-پارت یا خراسان قدیم (پرثوه) با تمام ولایات که جزوآن بود.

2-دامغان (هکاتوم پلیس) وسمنان که یک ناحیه را تشکیل می داد است.

3-ناحیه پتوری ها آمارد ها (ناحیه مازندران وتنکابل امروزی).

4-ماد بزرگ یا عراق عجم.

5-ماد کوچک یا آذربایجان.

6-آدیاین (آسور قدیم).

7-کردون (ناحیه کردستان)

8-ارمنستان بزرگ وکوچک.

9-ادس یا اورفا.

10- الحضر (هاترا).

11- کلده قدیم یا بابل تا خلیج فارس.

12- خوزستان.

13- پارس یا فارس.

14- کرمان.

15-سرزمین های مجاور کویرلوت مانند سیستان یا ناحیه سا گرتی.

16- باختر تا سرزمین هایی که در مشرق باختر قرار دارند تا هند و هیما لیا

17- سرزمینهای مجاور هند.

18- سرزمینهای اطراف خراسان تا رود جیحون.

البته دولت اشکانی در تمام  مدت حکومتشان به طور یکنواخت این نواحی را در دست نداشته‌اند وتفاوت هایی بین زمان قدرت وزمان انحطاط وجود داشته است چنان که در زمان سلطنت مهرداد اول (174تا 136 ق.م) ششمین پاد شاه اشکانی وسعت دولت پارت ازجیحون تا فرات بود است و در زمان مهرداد دوم (125-26 ق.م) حدود این دولت از سمت مشرق به  هیمالیا می رسیده است.

مذهب اشکانی

از دین خاندان اشکانی آگاهی چندان نداریم اصولا اطلاع ما درباره تمدن و فرهنگ دوره اشکانی بسیارناقص ومبهم است و در این زمینه هم پژوهش و تحقیقات کافی صورت  نگرفته است با وجود این بعضی معتقدند که آثار تمدن وفرهنگ پارت ها توسط ساسانیان از بین رفته است. البته این فقط یک نظریه است چنان که در خصوص مذهب این دوران که به طور محسوس قابل از بین رفتن توسط قوم پارسی نژاد اساسانی نبوده مطالبی درهم ونارسا آمده است. که از آن جمله نوشته اند چون پارت ها زمانی با سکاها همسایه بودند آفتاب وماه وستارگان را می پرستیدند.وچون با پارسی ها مخلوط شدند اهورامزدا را ستایش نمودند.ووقتی با سلوکیها و یونانیان ارتباط پیدا کردند ارباب انواع را پرستش می کردند وآن هنگام که با کیش و آئین زرتشت آشنا شدندبه مذهب زرتشت گرایش پیدا کردند برخی هم مذهب پارتیان را زاییده اندیشه وتفکرات سیاسی ومناسب وظایف فرمانفرمایی آنها که محدود به جنگ بوده دانسته اند که به میترا وآناهیتا دو ایزد قدیمی ایرانیان عشق میورزیدند.

با توجه به طرز تدفین وآداب ومراسم گوناگون وتنوع آرمگام های پارتی که در نقاط مختلف مشاهده شدهاست چنین استنباط می شود:

الف) پارتیان اجساد خود را به هر صورت دفن می کردند وهمراه جسد نیز اشیایی هدیه می شد.

ب) اجساد خود را هم به صورت منفرد وهم به صورت خانوادگی به خاک می سپردند.

ج) برای دفن اجساد خود جهت خاص را مراعات نمی کردند.

د) اشیای که همراه جسد به خاک سپرده شده بیشتر متعلق به زندگی روزمره ویا حرفه متوفی بوده است.

ه) اشیاء هدیه شده به جسد اکثرا خارج از تابوت قرار داده می شد.

و)پارتیان اجساد راهم درون تابوت وهم درون خاک و هم در گورهای سنگی دفن می‌کردند.

ز) اجساد پارتیان هم به صورت کشیده وهم به صورت جمع شده وهم صورت طاق باز دفن شده اند.

با این توصیف آداب ومراسم خاص ویکنواختی در طرز تدفین اجساد پارتی مشاهده نمی شود شاید بتوان پذیرفت که آنها ملوک الطوایف بودند ودارای دین واحدی نبودن و هنگامی که به قدرت رسیدن جهت حفظ و نگهداری دولت خود ضمن احترام به آئین ومذاهب دیگر بیشتر در بند ظاهر سیاسی دین بودند تا خود دین.

خط و زبان در دوره اشکانی