راههای اثبات هلال در فقه مذاهب خمسه با تکیه بر نجوم جدید
فهرست
مقدمه 7
«روش تحقيق» 10
«قلمرو تحقيق» 10
«بيان مسأله» 10
«پيشينه تحقيق» 11
هدف تحقيق: 11
1-1 «بخش اول»: واژه شناسي 12
1-1-1 ماده «هلل» و مشتقات آن در كتابهاي لغت 12
1-2 بخش دوم : آشنايي با تقويم هجري 17
1-2-1 تقويم هجري قمري 17
1-2-2 مباني تقويم هجري قمري 18
1-2-3 تقويم هجري قمري هلالي 19
1-2-4 تقويم هجري قمري قرار دادي 20
1-2-5 چرا در تقويم هجري قمري اختلاف پيش مي آيد؟ 20
1-2-6 مقايسه ي تقويم هجري شمسي و هجري قمري 21
1-3 «بخش سوم»تنجيم و ستاره شناسي 22
1-3-1 تعريف علم نجوم : 22
1-3-2 حكم تنجيم : 23
1-3-2-1 خبر دادن از تحولات فلكي : 23
1-3-3 ادله جواز علم نجوم 24
1-3-3-1 رواياتي كه دلالت بر مذموم بودن علم نجوم دارند. 25
1-3-2-2- اخبار از آينده با توجه به اوضاع فلكي بدون اعتقاد به تاثيرات آنها: 26
1-3-2-3 اخبار از حوادث با اعتقاد به حيات افلاك و عدم استقلال آنها در تاثير بر رويدادهاي زميني 27
1-3-4 چند مساله مرتبط با تنجيم 27
1-3-4-1 آيا تصديق منجم و ترتيب اثر دادن به سخن او جايز است ؟ 27
1-3-4-2 آيا ياد گيري و ياد دادن علم نجوم جايز است؟ 28
1-3-4-3 آيا حكم رمل و فال و كار هايي از اين قبيل مثل تنجيم است؟ 28
2-1 بخش اول : «نگرشی بر رویت هلال در علم نجوم» 29
2-1-1 پیدایش ماه 31
2-1-2 وضعیت تکوینی ماه 32
2-1-3 کرویّت یا مسطح بودن زمین 33
2-1-4 مدار گردش ماه 33
2-1-5 قوانین کپلر 34
2-1-6 اهله ی ماه 35
2-1-7 حرکات ماه 37
2-2 بخش دوم «بررسی پدیده های وابسته به مدار ماه » 38
2-2-1 جزر و مد : 38
2-2-3 ج)ماه گرفتگی (خسوف) 41
2-2-4 مشاهده نور زمین تاب: 42
2-2-5 جهت یابی به وسیله ماه 42
2-3 بخش سوم : 43
ماههاي قمري 43
2-3-1 انواع ماه قمری 43
2-3-1-1 ماه قمری حسابی : 43
2-3-1-2 ماه قمری متوسط: 43
2-3-1-3 ماه قمری هلالی فلکی : 43
2-3-1-4 ماه قمری هلالی شرعی : 44
2-3-2 پدیده قران نیّرین یا حالت مقارنه و محاق 44
2-3-3 رکوردهای رؤیت هلال 46
2-3-4 آشنایی با معیارهای رؤیت هلال 48
3-1 بخش اول : «رؤيت و اثبات هلال» 53
3-1-2 دلالت احاديث بر اعتبار رؤيت 55
3-1-4 فروع رؤيت 58
3-1-4 -1 فرع اول : انفراد در رؤيت 58
3-1-4-1-1 دلايل اعتبار انفراد در رؤيت 59
الف-اطلاق احاديث رؤيت : 59
3-1-4-2 فرع دوم رؤيت ،راهي علم آور 61
3-1-5 مؤيد ها 62
3-1-6 دلائل عدم اعتبار رؤيت هلال با چشم مسلح 64
3-1-7 مؤيدات و شواهد عدم اعتبار رؤيت هلال با چشم مسلح 66
3-1-8 ادلّه و مؤيّد ات اعتبار رؤيت با چشم مسلح 68
3-1-9 رؤيت قبل از زوال 70
3-1-10 بررسي روايات ديدن هلال در طول روز 71
3-1-11 ديدگاه فقيهان ،درباره ديدن هلال در روز 72
3-1-12 نظر عامه در ديدن هلال در روز. 74
3-1-13 تطوق وغيوبت شفق 74
3-2« بخش دوم : بيّنه» 76
3-2-1 بيّنه در لغت : 76
3-2-2 بيّنه در قرآن 76
3-2-3 بيّنه در اصطلاح : 76
3-2-4 بيّنه در روايات 77
3-2-5 بيّنه از ديدگاه فقها 77
3-2-6 مفهوم عدالت 78
3-2-7 معاني شهادت 79
3-2-8 ويژگيها و شرايط شهادت 80
3-2-8-2 ذكوريت: 80
3-2-8-3 توافق در اوصاف 81
3-2-8-4 شهادت بر رؤيت 82
3-2-9 ديدگاههاي فقيهان شيعه در شمارشاهدان رؤيت هلال 83
3-2-9-2 گواهي پنجاه عادل: 83
3-2-9-3 رؤيت مطلقاً به بيّنه ثابت نمي شود. 85
3-2-9-4 رؤيت به بيّنه (دو شاهد) مطلقاً ثابت مي شود 86
3-2-10 ديدگاه فقهاي عامه : 86
3-2-11 فـروع بيّنه 92
3-2-11-1 شهادت بر شهادت : 92
3-2-11-2 آيا بيّنه علم آور است؟ 93
3-3 بخش سوم : «شياع» 94
3-3-1 تعريف تواتر و شياع از نظر فقها 94
3-3-2 شياع در آثار فقها 94
3-3-3 بررسي استقلال يا وحدت تواتر و شياع ،از نظر فقها 96
3-3-4 دلائل حجيّت تواتر و شياع مفيد علم 97
3-3-5 «شياع ظنّي» 98
3-3-6 دلايل حجيّت شياع ظنّي 99
3-3-6-1 فحواي حجيّت بيّنه: 99
3-3-6-2 روايات : 99
3-3-6-3 سيره عقلا : 100
3-3-7 نقد و بررسي ودلايل شياع ظنّي 100
3-4 بخش چهارم : «گذشت سي روز و اثبات هلال» 102
3-4-1 دلايل اعتبار گذشت سي روز 103
3-4-1-1 اجماع: 103
3-4-1-2 روايات: 104
3-4-1-3 علم عادي: 104
3-4-2 دلايل فقها بر گذشت سي روز : 105
3-4-3 فروع قاعده گذشت سي روز 105
3-4-3-1 فرع اول : 105
3-4-3-2 فرع دوم: 106
3-4-3-3 فرع سوم : 107
3-4-3-4 فرع چهارم 107
3-5 بخش پنجم: «حكم حاكم» 109
3-5-1 تعاريف حكم حكومتي 109
3-5-2 برخي مصاديق حكم حكومتي 111
3-5-3 نظريه ها در مورد سنخ حكم حكومتي 112
3-5-3-1 نظريه نخست :احكام حكومتي ، احكامي اوليه هستند . 113
3-5-3-2 نظريه دوم : احكام حكومتي ، احكامي ثانويه هستند 113
3-5-4 دو نكته در خصوص تعارض حكم حكومتي 117
3-5-5 حكم حاكم به ثبوت هلال 118
3-5-6 عدم حجيّت حكم حاكم مطلقاً 120
3-5-7 دلائل عدم حجيّت حكم حاكم 120
3-5-8 نقد و بررسي 123
3-5-9 حجيّت حكم حاكم 126
3-5-10 دلائل حجيّت حكم حاكم در رؤيت هلال 128
3-5-10-2 شيوه فقها در كتابهاي فقهي 129
3-5-10-3 روايات خاصه 130
3-5-10-4 سيره 132
3-5-10-5 سيره پيامبر(ص) 132
3-5-10-7 سيره ائمه(ع) 135
3-5-11 آراء ديگري در خصوص حكم حاكم: 137
3-5-11-1 اصالت حكم حاكم 137
3-5-11-2 قول به تفصيل: 138
3-5-11-3 تفصيل بين هلال رمضان و شوال 138
3-5-12 چگونگي حكم 139
3-5-13 قلمرو نفوذ حكم حاكم در رؤيت هلال 140
3-5-14 حرمت نقض حكم حاكم 143
3-5-15 «ادله عدم جواز نقض» 144
3-5-17 حكم حاكم اهل سنّت در ثبوت هلال 146
3-5-18 ادله حجيّت حكم حاكم اهل سنّت 148
3-5-18-1 سيره ائمه اطهار(ع) 149
3-5-18-2 دلائل قائلان به عدم اجزا 152
4-1 بخش اول « افقها » 155
4-1-1 نظریه مشهور: 157
4-1-3 نظر فقهای عامه 158
4-1-4خلاصه دیدگاهها 160
4-1-5 معیار در نزدیکی و دوری شهرها: 161
4-1-5-2 امکان رؤیت با نبود مانع 164
4-1-5-3 اختلاف اقالیم و تفاوت مناظر 165
4-1-5-4 منزله و مرحله 166
4-1-6 دلایل قائلان به عدم تعمیم 167
4-1-6-1 ظاهر آیه شریفه: 168
4-1-6-2 روایات : 169
4-1-6-3 قیاس رؤیت هلال به طلوع و غروب خورشید. 172
4-1-6-4 عقل 173
4-1-6-5 سیره مسلمانان 175
4-1-6-6 اجماع 176
4-1-6-7 شهرت : 177
4-1-6-8 روایت کُرَیب: 177
4-2 بخش دوم «دلايل ديدگاه غير مشهور» يا دلايل تعميم ثبوت هلال 181
4-2-2 روايات 183
4-2-2-1 اطلاق رؤيت: 184
4-2-2-2 اطلاقات روايات بينه : 185
4-2-3 روايات خاصه. 187
4-2-4 رؤيت طريقيت دارد نه موضوعيت 190
4-2-5 مويدات نظريه تعميم 194
4-2-5-1 وحدت ليله القدر 194
4-2-5-2 وحدت عيد فطر و قربان 195
4-2-5-3 دعاي سمات: 196
4-2-5-4 سيره پيامبر(ص) 197
4-2-5-5 علم 197
4-2-5-6 مذاق شرع 198
4-2-5-8 حرمت روزه در روز عيد فطر و قربان 201
4-2-5-9 پيامدها 201
نتيجه : 202
پيشنهادات: 205
«فصل پنجم» 205
ضمائم : 205
1- جدايي زاويه اي 206
2- مقارنه ماه و خورشيد 206
3- سن ماه 206
4- حد دانژون 207
5- مدت مكث 207
6- ارتفاع هلال 208
7- اختلاف سمت 208
8- فاز ماه 208
9- طول كمان هلال 208
10- نا پيوستگي هلال 209
11- ضخامت بخش مياني 209
12- فاصله ماه از زمين 210
منابع و مآخذ : 212
«چكيده»
بحث ثبوت هلال ماه از مباحثي است كه همه انسانها به نوعي به آن نياز دارند. شريعت مقدس اسلام نيز برخي از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.
مهمترين عامل تعيين كننده در رؤيت هلال و آغاز ماههاي قمري، افق است ، هر نقطه اي روي كره زمين افق مخصوص به خودش را دارد.بر اين اساس معيار متخصصين ديني و فقهاي عظام در رؤيت هلال بر اساس افق مشخص مي شود.
بیشتر فقها ، رؤیت هلال ماه را در هر شهری ، تنها برای مردمان همان شهر و ساکنان روستاها و شهرهای نزدیک به آن معتبر می دانند.
دیدن هلال و ثابت شدن ماه در سرزمینی برای دیگر سرزمینها کافی است و می توان با دیدن هلال و ثابت شدن ماه در هر سرزمینی از کره زمین روزه گرفت، یا روزه گشاد.
شماری از باورمندان این دیدگاه می گویند: ماه اگر در سرزمینی ثابت شد، سرزمینهای را در بر می گیرد که در شب، سرزمینی که در افق آن هلال دیده شده ، یکسان باشند،هر چند این یکسانی در پاره ای از شب باشد.
برخي از مجتهدين ،حكم حاكم را نيز براي پذيرش ديده شدن هلال كافي مي دانند. هر چند كه حاكم شخصاً نديده باشد و از راههاي ديگر برايش يقين به رؤيت هلال حاصل شده باشد. .البته از نظر منجمين و به تبع آن برخي نرم افزارها پيشرفته نجومي هم كه از لحاظ صحت و دقت تجربه شده باشد و اصطلاحاً اطمينان به رؤيت يا عدم رؤيت هلال ايجاد كند از نظر برخي مراجع براي اثبات رؤيت يا عدم رؤيت هلال كافي است.
واژگان کلیدی :
«هلال ،رؤيت ، محاق ،تعميم ، گواهان ، بيّنه ، حاكم ، افق»
مقدمه
« وَ القَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّي عَادَ كَالعرْجُونِ الْقَديمِ.»
« و براي گردش ماه منازلي معين كرديم (كه در آن منازل سير مي كند) تا مانند شاخه خشك خرما باز گردد.»
پيش از گام نهادن در وادي تحقيق و پژوهش با مجهولات عديده اي در مورد هلال مواجه بودم ، به گونه ايكه در زمره «يسئلونك عن الاهله …» قرار داشتم ، نه از جنبه تكويني هلال و نه از بعد فقهي آن ، اطلاعات چنداني نداشتم .اينكه چرا ماه ،اين سلطان شب ، گاهي بيست و نه روزه و گاهي سي روز بطول مي انجامد،زماني بصورت هلال باريك ظاهر مي شود ،و پس از اينكه مبدل به قرص كامل مي گردد، مجددا به شكل هلال در مي آيد و به مدت يك يادو شب،رخ زيبايش را از زمينيان مي پوشاند.
گروهي امروز نماز عيد مي خواندند و مي گفتند«اسئلك بحق هذا اليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا…» و فردا گروه ديگري در همان شهر و گاه در همان مسجد ،عين همين عبارت را مي گفتند و معلوم نبود منظور از «للمسلمين»در اين عبارات كيست؟!
عده اي به هم تبريك عيد مي گفتند و جماعتي در حال روزه بودند و دعاي «يا علي ياعظيم …و هذا شهر عظمته و كرمته…و هو شهر رمضان…»مي خواندند و گاه در يك لحظه و حتي يك خانه اين اختلاف جانكاه ديده مي شد ، در حالي كه اسلام دين «توحيد»در تمام زمينه ها ست و خواهيم ديد حتي با وجود اختلاف فتاوي هيچ موجبي براي اين اختلاف ها نيست.
مردم از اين بيم دارند كه در سال هاي بعد نيز اين امر تكرار شود و در نتيجه بعضي از نا آگاهان تعليمات اسلام را زير سوال ببرند.اين امر هنگامي نگران كننده تر مي شود كه مي بينيم در اغلب كشورهاي اسلامي مساله رويت هلال حل شده و لااقل اهل يك كشور با يكديگر هماهنگ هستند،ولي در كشور ما چگونه است؟
شايد تنها ما هستيم كه اين مساله را حل نكرده ايم ، با اين كه فقهاي قوي وآگاهي داريم. مشكل اصلي در اين است كه با مساله رويت هلال كه از «موضوعات»است مانند يك مساله فقهي و «حكمي از احكام شرع»برخورد مي كنيم .در حالي كه مي دانيم مردم هر چند در مسائل و احكام فقهي يا بايد مجتهد باشد يا از مجتهدي پيروي كنند، ولي در موضوعات (مانند رويت هلال)هر كس مي تواند به يقين و اطمينان خود عمل كند.
توضيح اين كه وجوب روزه ماه مبارك رمضان از ضرويات اسلام و واضحات قرآن است و هيچ كس در آن ترديد ندارد،و چون اصل وجوب از ضروريات دين است، طبعا تقليد هم در آن راه ندارد ؛ولي در احكام ،جزئيات،شرايط و موانع روزه بايد يا مجتهد بود يا از مجتهدان آگاه تبعيّت كرد.امّا اين كه امروز ماه مبارك رمضان است ، يا نيست ، از موضوعاتي است كه هر كس مي تواند در آن به تشخيص خود عمل كند ،يعني هر گاه بر كسي ثابت شد كه روز اول ماه رمضان است مي تواند روزه بگيرد و اگر عيد ثابت شد ،افطار كند.
گر چه مردم روي اعتمادي كه به مراجع دارند در اين گونه موضوعات مهم نيز به سراغ مراجع مي روند تا بهتر تشخيص دهند ،اما مراجع از نظر شرعي هيچ الزامي به نظر دادن در باره اين موضوع ندارند و مي توانند بگويند اين مساله از موضوعات است و خودتان تحقيق كرده و عمل كنيد.
از سوي ديگر اگر هر يك از مردم در اين مساله كه جنبه عمومي و اجتماعي دارد،جداگانه به تحقيق بپردازد اختلافات زيادي ،به سبب تعدد منابع تحقيق ، به وجود مي آيدكه با روح اسلام سازگار نيست. همان گونه كه رجوع به مراجع به طور جداگانه نيز از اين مشكل دور نخواهد بود ،زيرا ممكن است چند نفر از شهود نزديك مرجع بزرگوار به گونه اي گواهي مي دهند و چند نفر به شكل ديگر نزد مرجع بزرگوار ديگري ،يا شهود كه نزديك مرجع گواهي مي دهند، ممكن است مورد اعتماد ديگري نباشند، يا اصلا شهودي كه نزد اين مرجع مي روند ،موفق به درك محضر مرجع ديگر نشوند.اين امور سبب مي شود هلال ماه بر يكي ثابت شود، و بر ديگري ثابت نگردد ،و اختلاف جانكاه و نگران كننده اي ميان مردم پيدا شود و عظمت عيد و ماه مبارك و شعائر مربوط به آن زير سوال رود و حتي به يك شهر و در يك خانه نيز كشيده شود.
استهلال يا تلاش براي رؤيت هلال،كه در منابع اسلامي بخصوص فقه شيعه مورد تاييد قرار گرفته ،مورد توجّه جمع زيادي از مردم جهان در گذشته و حال بوده وهست، اعتقادات مذهبي و علايق علمي و تنظيم تقويم قمري از جمله مهمترين انگيزه هاي توجه مردم و دانشمندان به اين امر است.
«روش تحقيق»
در اين رساله با توجه به موضوع آن ،كه نظري و استدلالي است ،به صورت كار كتابخانه اي انجام گرفته ،البته به صورت ميداني نيز امكان دارد به اين ترتيب كه به رصد ماه ، پرداخته شود . امّا به دليل نبود امكانات مخصوص از اين روش صرف نظر شده است . و ابزار گردآوري اطلاعات فيش برداري بوده است. كه در اين راستا اطلاعات مورد نياز از منابع مختلف استخراج و مورد تحليل و بررسي قرار گرفته است.
«قلمرو تحقيق»
آنچه در اين رساله مورد توجه و تاكيد قرار گرفته است بررسي آيات و روايات مختلف و نظرات فقيهان (شيعه ،سني)در مورد هلال مي باشد و همچنين سعي بر آن شده تا دستاورد هاي علمي و نجومي در اين بحث آورده شود تا با استفاده از آن به ضرورت اثبات هلال ماه پرداخته شود ودر نتيجه به ايجاد وحدت امت اسلامي و رفع موانع و مشكلات فراروي همديگر پرداخته شود.
«بيان مسأله»
با توجه به اين كه بحث ثبوت هلال از مباحث مهم و ضروري مكتب اسلام مي باشد و برخي از اعمال و عباداتها به ثبوت هلال بستگي دارد لذا بر آن شديم به بحث پيرامون اثبات هلال پرداخته تا بتوانيم طرح هاي پژوهشي كاربردي در زمينه هاي فقهي و نجومي براي روشن شدن نقاط مبهم و دستيابي به اطلاعات و نرم افزار هاي تسهيل كننده رؤيت هلال بپردازيم و همچنين به بررسي ملاك هاي علمي و برطرف نمودن اختلافات موجود با توجه به پيشرفت هاي علمي برسيم ودر نهايت به تقويم قمري بر اساس ملاك واحد براي جهان اسلام دست پيدا نماييم.
