فهرست مطالب

پيدايش و سير تحول شهرهاي جديد 3

تعاريف و مفاهيم 3

سابقه شهرهاي جديد 5

نظام شهري وشهرهاي جديد در ايران 8

تحولات شهرو شهرنشيني در ايران 8

تحولات برنامه ريزي طرحهاي شهري و ناحيه اي در ايران 11

سابقه ايجاد شهرهاي جديد در ايران 20

دوره اول در فاصله دو جنگ جهاني 20

دوره دوم : پس از جنگ جهاني دوم تا اواسط دهه 1340: 23

چهار چوب مكان يابي شهر هاي جديد 49

شاخصهاي فيزيكي 49

شاخصهاي اجتماعي – اقتصادي 55

شاخصهاي محيط زيست 57

شاخصهاي سياسي 58

شاخصهاي تهيه نقشه مبنا 59

چهارچوب برنامه ريزي شهرهاي جديد 61

پيش بيني جمعيت و اشتغال 62

برنامه ريزي اجتماعي و الگوي همجواري 66

برنامه ريزي مسكن 68

برنامه ريزي تقسيمات كالبدي 76

برنامه ريزي حمل و نقل و تاسيسات زير بنايي 79

پيش بيني ميزان هزينه ها و چگونگي سرمايه گذاري 81

برنامه ريزي پدافند 84

نيروي انتظامي 88

مطالعات طراحي 89

برنامه ريزي مديريت شهر جديد 94

ارزيابي کارکرد شهرهاي جديد در ايران 101

نتيجه گيري 101

بررسي نمونه هايي از شهرهاي جديد در ايران 107

الگوي و طبقه بندي شهرهاي جديد در ايران 107

شهر جديد پرديس 118

ناحيه شهري اصفهان 121

شهر جديد شاهين شهر 123

شهر جديد پولاد شهر 129

پيدايش و سير تحول شهرهاي جديد

 تعاريف و مفاهيم

 شهرهاي جديد در نظامهاي اجتماعي – اقتصادي جهان و با توجه به تحولات نظريه اي بسيار دگرگون شده اند هنوز تعريف جامعي براي شهرهاي جديد ارائه نشده است اما مي توان تعاريف زير را براي آنها پذيرفت :

1) شهرهاي جديد ، اجتماعهاي برنامه ريزي شده اي است كه در پاسخ به اهداف از پيش تعيين شده ايجاد مي شود

2) ايجاد شهر جديد عملي ارادي است كه فرض را بر وجود يك  منبع قدرت يا سازماني مي گذارد كه تأمين كننده مكان ومنابع براي توسعه شهر و اعمال كنترل مداوم بر آن است تا شهر به اندازه با دوامي برسد .

3) شهر جديد‌، اجتماعي خود اتكاست باجمعيت و مساحت مشخص ، فاصله اي معين از مادرشهر ، برنامه ريزي از پيش تعين شده ، اهداف معين و همچنين برخوردار از تمام تسهيلات لازم براي يك محيط مستقل

 معمولاًشهرهاي جديد براي تمركز زدايي كالبدي ، اقتصادي و اجتماعي در ناحيه شهري شهرهاي بزرگ طراحي مي شوند تا با وجود جاذبة نزديكي به شهرهاي بزرگ ، جمعيت تشويق به خروج از مادرشهر شوند تا اسكان به همراه اجراي برنامه هاي توسعه اقتصادي – اجتماعي فراهم آيد ، بدين ترتيب جذب سرريزهاي  جمعيتي ، ساماندهي فضايي مادر شهر و ناحيه شهري ،  بهبود وضعيت محيط كار ، زندگي سالم و اجتماعي كامل ميسر مي شود . در واقع مفهوم شهر جديد مفهوم اجزاي يك شهر در يك ارتباط ارگانيك با يكديگر است .

بنابر تعاريف قبلي شهرهاي جديد داراي تاريخ تولد مشخصي هستند و در زمان كوتاه و معيني ساخته مي شوند اينگونه شهرها در تضاد كامل با پيدايش و تحول شهرهاي متراكم هستند . و براساس يك هسته ، پيش از آنكه به وجود آيند تشكيل مي شوند و به كندي رشد مي كنند معمولاًبرنامه ريزي شهر جديد مبتني بر پيش بيني جمعيت است تا اين جمعيت پايه اي براي پيش بيني نيازهاي كالبدي ، اقتصادي و اجتماعي آينده باشد .

 طراحي و ساخت شهرهاي جديد بيشتر در زمينهاي بكر وغير قابل كشت و بدون هسته اوليه صورت مي گيرد شهرهاي جديد درالگوهاي متعددي طبقه بندي مي شوند و در مباحث آينده به طور مفصل درباره آن بحث خواهد شد .

 شهر جديد با حومه اختلاف اساسي دارد حومه يك ناحيه مجزاي مسكوني است كه ساكنان آن براي كار به شهر دورتر رفت و آمد مي كنند اما شهر جديد بايد همه عملكردهاي شهري را به اندازة‌معين داشته باشد .

 سابقه شهرهاي جديد

 اگر منظور از طراحي شهرهاي جديد را ايجاد نظامي از پيش فكر شده براي نحوه استقرار كاربريهاي شهري و نحوه ارتباط بين آنها در كل مجموعه و نيز نحوه ارتباط اين نظام در چهارچوبهاي وسيعتر ناحيه اي وملي فرض كنيم ، اين امر سابقه اي طولاني دارد . به طور كلي شهرهاي جديد در بيشتر دوره هاي تاريخي ، بويژه از زماني كه شهر نشيني شروع شد ، در اقصي نقاط دنيا طراحي و احداث شده اند احداث اين شهرها در مورادي به مثابه برنامه اي براي تحقق بخشي از سياست  حكومتها بودهاست ، كه در اين زمينه مي توان از شهرهاي جديد بابلي و آشوري در بين النهرين ، موهنجودارو در ايندوس ، كاهن در مصر ، ميليتوس ، اولين توس و پرينس در يونان وتعدادي مراكز شهرهاي جديد در افريقا نام برد . در قرون وسطي گروههاي مذهبي و پادشاهان، شهرهاي جديد در آفريقا نام برد . در قرون وسطي گروه هاي مذهبي و پادشاهان ، شهرهاي جديد بسياري را ساخته‌اند . در عصر رنسانس نيز معماران و برنامه ريزان چنين شهرهايي را ايجاد كرده اند كه از آن ميان ميتوان از اسكارموزي نام برد . همچنين پس از كشف آمريكا توسط كريستف كلمب، در سال 1492 در سال جنوبي جزاير اسپانيولي شهر جديدي ساخته شد . در ايران نيز پادشاهان در گذشته هاي دور شهرهاي جديد  معتددي را احداث كرده اند كه از آن ميان مي توان از تخت جمشيد و نيشابور نام برد .

 در دولت شهرهاي يونان نيز ، هدف اصلي از طراحي شهر، ايجاد سكونتگاهي با اندازه جمعيتي مشخص و ايجاد نظامي كه در برگيرندة كليه فعاليتهاي مذهبي – سياسي و اقتصادي شهروندان باشد بوده است .

 شهرهاي دفاعي دوره رنسانس گوياي تفكر طراحان جهت ايجاد نظامي براي شكل گيري شهر است طراحي شهرهاي آرماني در قرن نوزدهم از سوي تخيل گرايان ، به بحث ايجاد سكونتگاههاي مطلوب و تخيلي بشر دامن زد .

 در حقيقت ، نياز به ايجاد شهر جديد در دوره هاي انتقالي براي تحول جامعه است و هر موج شهر جديد ، بيانگر كوششي جهت توسعه ساختاري جديد براي جامعه است كه مي تواند با مبناي اقتصادي نيز تغيير يافته تطابق داشته باشد بنابراين شهرهاي جديد پيش نمونه هايي براي تجديد ساختار و نوسازي شهرهاي بزرگ هستند .

 بدين ترتيب تا اواسط قرن حاضر معيار اصلي طراحي شهرهاي جديد ، اندازه معين تمام عناصرشهري آن بوده است . كلية شهرهاي آرماني قرن نوزدهم و باغشهرهاي اوايل قرن معاصر نيز از اندازة معيني براي تمامي عناصر شهري پيروي مي كردند . از اواسط قرن حاضر در طراحي شهرهاي جديد تجديد نظري اساسي شده است كه هدف مناسبي براي فعاليتهاي متنوع افراد و توانايي رشد و تحول پذيري آنان بوده است ، بدين ترتيب شهرهاي جديد امروزي با گذشته اختلاف دارد چون امروزه شهرهاي جديد ابتدا طراحي و سپس احداث مي شود ،بنابراين ايده هاورد كه در سال 1898 طرح شد با توجه به تحولات عيني هر كشوري ، تغيير بسياري كرده است اين شهرها در بسياري از كشورهاي دنيا اعم از سرمايه داري ، سوسياليستي سابق و جهان سوم احداث شده است .

نظام شهري وشهرهاي جديد در ايران

 تحولات شهرو شهرنشيني در ايران

 كشور ايران ، پيش از 1300 هـ . ش از نظام شهري و شهر نشيني مطلوبي برخوردار بوده است و گرچه با بررسي متون و منابع مختلف مي توان به چگونگي آن پي برد ، به علت عدم وجود آمار و اطلاعات لازم نمي توان كميت آن را به طور كامل دريافت در هر حال  در زير به طور مختصر به نظام شهري و شهر نشيني كشور اشاره مي شود .

محققين هر كدام از 1229 شمسي به بعد آمارهايي از جمعيت شهرنشيني ايران ارائه داده اند كه مستند ترين سند ، جمعيت ايران را در سال  1279 شمسي (1900) 9 ميليون و 860 هزار نفر وجمعيت شهر نشين را 2ميليون و 33 هزار نفر ذكر مي كند برابر اين ارقام ، در ايران تعداد شهرها 99 عدد ضريب شهرنشيني 500 هزار نفري ، سه شهر 100 تا 500 شهر 10 نفري هفت شهر 50 تا 100 هزار نفري چهارده شهر 20 تا 50 هزار نفري ، 33 شهر 10 تا 20 هزار نفري و 42 شهر 5تا 10 هزار نفري وجود داشته است . اما در سلسله مراتب شهري تعادل نسبي برقرار بوده است چنانچه با ترسيم رگرسيون خطي به گذشته جمعيت شهري كشور توجه كنيم رد سال 1247 شمسي (1868) جمعيت شهر نشين معادل يك ميليون نفر به دست مي آيد كه رشد سال انه آن در دوره 1247-1279،9/2 درصد مي شود با وجود آنكه كشور ايران تا پيش از 1335 شمسي آمارگيري رسمي نداشته است مي توان گفت كه نظام شهري كشور طي سالهاي 1247 تا 1335 ، از همگوني نسبي برخوردار بوده است و تعادل در شبكه و نظام شهري وجود داشته و هيچ شهري بر ديگري برتري نداشته است در اين دوره شبكه شهري كهكشاني مي باشد يعني هر شهر مسئول خدمات رساني وب رقراري ارتباط با روستاهاي تحت نفوذ خويش بوده و توسعه دورن زا و پايدار شهري نيز وجود داشته است .

برابر سرشماري سال 1335جمعيت شهر نشين كشور به 5 ميليون و 997 هزار نفر، ضريب شهر نشيني به 4/31 درصد و تعداد شهرها به 199 مي رسد در اين سال تعداد شهرهاي بالاي 100 هزار نفر نه شهر شامل تهران ، تبريز ، اصفهان ، مشهد ، آبادان ، شيراز ، باختران ، اهواز و رشت بوده است . ويژگيهاي نظام شهري در اين سال عبارتند از :

1) فقط يك شهر ميليوني وجود داشته است ( تهران )

2) تعدادي از شهرها ي كشور برتر از شهرهاي ديگر بوده اند

3) بجز تهران شهر ديگري با بيش از 500 هزار نفر جمعيت وجود نداشته است بنابراين در سرشماري سال 1335 در سلسله مراتب شهري ايران فقط تهران به مثابه شهر مسلط ايفاي نقش مي كرده است

 در سرشماري سال 1345 ، جمعيت شهر نشين كشور به 9 ميليون و 790 هزار نفر، ضريب شهر نشيني به 7/38 درصد ، تعداد شهرها به 271 شهر و رشد جمعيت شهر نشين طي دوره ده ساله 1335-1345 به 5 درصد مي رسد مهمترين ويژگيهاي نظام شهري ايران در سال 1345 عبارتند از :

1- افزايش سهم جمعيت شهر تهران نسبت به كل جمعيت شهري كشور

2- افزايش تعداد و اندازه شهرهاي بزرگ و متوسط نسبت به دهه پيش

3- افزايش تعداد شهرهاي كوچك و كاهش مجموع جمعيت آنها نسبت به جمعيت شهري دهه پيش

4- وجود تنها يك شهر ميليوني در نظام شهري كشور (‌تهران )

در سرشماري سال 1355، جمعيت شهر نشين كشور به 15 ميليون و 855 هزار نفر  ف تعداد شهرها به 373 شهر كه از اين تعداد بيست شهر بيش از 100 هزار نفر جمعيت دارند ، ضريب شهر نشيني به 7/38 درصد و متوسط رشد سالانه جمعيت در دهه 1345-1355 به 93/4 درصد مي رسد . مهمترين ويژگيهاي نظام شهري ايران در سال 1355 عبارتند از :

1) ظهور سه شهر با جمعيتي بيش از 500 هزار نفر بجز تهران

2) افزايش سهم جمعيت شهر تهران نسبت به كل جمعيت شهري كشور

3) كاهش تعدادشهرهاي مياني ( شهرهاي بين 250 تا 500 هزارنفر ) نسبت به دهه پيش

4) افزايش تعداد شهرهاي كوچك

در سرشماري سال 1365 جمعيت شهر نشين كشور به 26 ميليون و 845 هزار نفر ، تعداد شهرها به 496 شهر ، ضريب شهرنشيني به 3/54صد و متوسط رشد سالانه جمعيت شهر نشين به 4/5 درصد مي رسد ويژگيهاي نظام شهري كشور طي دهه 1335-1365 عبارتند از :

1) به علت پديده مهاجرت تعداد جمعيت اندازه و كالبد شهرهاي بزرگ افزايش يافت

2) تورم جمعيت روستا – شهرهاي عمده به تعداد شهرهاي كوچك افزود

3) فقدان شهرهاي مياني در طبقه جمعيتي 250 هزارتا 500 هزار نفر

در سرشماري سال 1370 جمعيت شهر نشين كشور به 31 ميليون و 837 هزار نفر تعداد شهرها به 514 شهر ، ضريب شهر نشيني به 57 درصد ومتوسط رشد سالانه جمعيت در دوره پنجاساله 1365 -1370 به 46/3 درصد مي رسد