نقش روسیه در جنبش تنباکو فهرست مطالب
مقدمه و طرح سوال
نگاهي به منابع
زمينه‌هاي فرهنگي جنبش
زمينه‌هاي اقتصادي جنبش
رقابت‌هاي روس و انگليس در ايران
علما و مردم
شاه و امتياز تنباكو
امين السلطان و امتياز تنباكو
مستندات روسيه براي مخالفت با امتياز
اسناد مربوط به نقش روسيه در جنبش تنباكو
الف: اسنادي دال بر نقش محوري روسيه در جنبش
ب: رد مدارك موجود در زمينة نقش روسيه در جنبش
اسناد فرانسوي
نتيجه‌گيري
كتابنامه
مقدمه و طرح سؤال
در تاريخ كشورها و سرزمين‌ها برخي از حركت‌ها و جنبش‌ها به خاطر تازگي و كاركردشان اهميت ويژه‌اي پيدا مي‌كنند و چه بسا زمينه‌اي براي پيشرفت و يا پسرفت به حساب مي‌آيند. جنبش تنباكو در ايران يكي از اين مقاطع تاريخي است كه مردم ايران را نسبت به قدرت خويش براي مقابله با پيش‌آمدهايي كه حيثيت ملي آنها را به مخاطره مي‌انداخت، آگاه ساخت. مردمي كه ياد گرفته بودند هر آنچه شاه و دربار براي آنها رقم مي‌زند بپذيرند و خود را ملزم به اطاعت از آن مي‌يافتند هرچند از اجراي آن كراهت داشتند.
در اين دوره تحولات در كشورهاي اروپايي وارد مرحله‌اي حساس شده بود و سرمايه‌داري پا را از مرزهاي خود فراتر گذاشته بود و در پي سود و منفعت خويش خواسته‌ها و مطالعات مردمان آن سوي مرزها را به هيچ مي‌انگاشت. بنابراين جنبش تنباكو يك جنبش كاملاً مربوط به مسائل اقتصادي است يعني ريشه اصلي‌اش به اقتصاد برمي‌گردد و اين عملاً ناشي از يك مسئله بسيار مهم و آن به وجود آمدن و رشد امپرياليسم است. اين مسئله تنها به ايران مربوط نمي‌شود و آسيا را هم در بر مي‌گيرد. در ايران رژيم، رژيم زمين‌داري است و با رژيم سرمايه‌داري چندان ميانه خوبي ندارد. لذا است كه به واسطه پديد آمدن تعارض منافع زير ساخت‌هاي اقتصادي اجتماعي دچار تضاد شده و مقابله با پديده بيروني نمود عيني به خود مي‌گيرد. براي تحليل انقلابها و جنبش‌ها در ايران براساس چارچوب نظري چارلزنلسون مي‌توان گفت كه هر جامعه يك ساخت دارد و ساخت جوامع با يكديگر متفاوت است و هر ساختي يك عملكرد و كارد به خصوصي دارد. در ساخت اجتماعي ايران هم يك عملكردي وجود دارد كه اين ساخت‌ها را به هم مربوط مي‌كند كه به آن ساخت جامعه مي‌گويند. اين كاركرد، ساخت ارزشي را به وجود مي‌آورد و اين ساخت ارزش تغييرات مربوط به تجانس را به موجب مي‌شود. حال اگر بين ساخت ارزشي و محيط تجانس باشد مشكلي پيش نمي‌آيد ولي اگر عدم تجانس بين ساخت ارزشي و محيط به وجود بيايد آن وقت نظام نامتعادل اجتماعي رخ مي‌نمايد و اين چيزي بود كه در جنبش تنباكو اتفاق افتاد. به هر حال در اين تحقيق در پي آن هستيم تا ببينيم نقش روسيه در اين جنبش چه ميزان بوده است. آيا همانطور كه برخي ادعا مي‌كنند سر منشأ و سرنخ ماجرا در دست روسها بوده و مردم را آنچنان كه مي‌خواستند هدايت مي‌كردند يا فقط به خاطر حفظ منافع خود مخالف اعطاي امتياز به رقيب خود بوده‌اند، و اين مردم و علما بودند قيام را آغاز كردند و به نتيجه رسانيدند. ما در اين تحقيق سعي كرده‌ايم با تكيه بر اسناد و مدارك تاريخي موضوع را قدري بشكافيم. اما به نظر مي‌رسد نقش روسيه يك نقش تقويت كننده و تكميلي بوده تا يك نقش بنيادي و محوري، بررسي ادعاهاي طرفين و مدارك تاريخي اين را ثابت مي‌كند.
نگاهي اجمالي به منابع
نخستين اثر مستقل و تك نگارانه دربارة جنبش تنباكو، كتاب تاريخ دخانيه شيخ حسن كربلايي است. حاج علي فرزند محمدرضا، پدر شيخ آقا بزرگ طهراني هم رساله‌اي در تاريخ دخانيه نوشته كه متاسفانه تاكنون يافت نشده است. پس از آن كتاب مستقل ديگري كه نوشته شده كتاب «تحريم تنباكو، اولين مقاومت منفي در ايران» ابراهيم تيموري است كه به سال 1328 خورشيدي چاپ شده است. وي از كتاب شيخ حسن، كمال استفاده را كرده و نامي از آن به ميان نياورده است. البته خود او هم تلاش زيادي در جمع‌آوري اسناد و مدارك كرده است.
اثر مستقل ديگر، عنوان «تحريم تنباكو» از خانم نيكي، ر،كدي است كه توسط شاهرخ قائم مقامي ترجمه و به سال 1356 خورشيدي در تهران به چاپ رسيده است. تحليلي از نقش سه گانه شيخ فضل‌الله نوري در نهضت تحريم تنباكو اثر مستقل ديگري از آقاي ابوالحسني (مندر) است كه به سال 1360 توسط انتشارات پيام آزادي در تهران چاپ شده است. «پيكار پيروزي تنباكو» از محمد نهاونديان (تهران، چاپ پرتو) و كتاب «ريشه و روند جنبش تنباكو» (بدون ياد از نام مؤلف) و كتاب «انديشه ديني و جنبش ضد رژي» از آقاي حسين آباديان (تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1376 آثار مستقل ديگري هستند كه در اين باره انتشار يافته‌اند……………..
