عنوان صفحه

پيشگفتار 1

فصل اول: نكاتي چند راجع به تحقيق

1-1- انگيزه و انتخاب موضوع 5

2-1- طرح مسئله 6

3-1- فرضيه ها 7

4-1- مطالب مورد مطالعه 8

5-1- روش تحقيق 9

فصل دوم: تشريح خصوصيات منطقة مورد مطالعه

1-2- موقعيت و وسعت 14

2-2- آب و هوا 17

3-2- هيدرولوژي 19

4-2- زمين‌شناسي 22

5-2- منابع اراضي و خاك 24

1-5-2- تيپ كوهستان ها 28

2-5-2- تيپ‌تپه‌ها 28

3-5-2- تيپ فلاتها و تراسهاي فوقاني 28

4-5-2- تيپ دشتهاي دامنه 29

5-5-2- تيپ دشتهاي روخانه‌اي 29

6-5-2- تيپ دشتهاي سيلابي 30

8-5-2- تيپ واريزه‌هاي بادبرني سنگريزه‌دار 30

9-5-2- تيپ آبروفتهاي بادبزني شكل سنگريزه‌دار 31

10-5-2- تيپ اراضي متفرقه 31

6-2- كشاورزي 33

7-2- تيپ گياهي 34

فصل سوم: موقعيت و زمين شناسي سبزوار و دشتهاي آن

1-3- موقعيت سبزوار 41

1-1-3- موقع رياضي 41

2-1-3- موقع نسبي 41

2-3- موقعيت دشت جوين 42

1-2-3- موقع رياضي 42

2-2-3- موقع نسبي 42

3-2-3- ائوسن 43

4-2-3- اتوليكوسن 44

5-2- ميوسن 44

فصل چهارم: آب و هوا

1-4- توده‌هاي هوا مؤثر در منطقه: 47

1-1-4- توده هواي مديترانه 47

2-1-4- توده‌ هواي پر فشار سيبري 47

3-1-4- توده‌هاي شمالي و غربي 48

4-1-4- توده هاي خزري 48

2-4- تيپ اقليم مو رد مطالعه 49

1-2-4- روش دمارتن 49

3-4- عناصر اقليمي‌ 52

1-3-4- شمار روزهاي يخبندان 53

1-1-2-5- قلل فرسايش يافته 71

2-1-2-5- واحد تپه ماهوري 71

2-2-5- واحدهاي مخروطه افكنه‌اي 72

3-2-5- واحد دشت 72

فصل ششم: هيدرولوژي آبهاي سطحي شهرستان

مقدمه: 74

1-6- حوضة آبريز  دشت سبزوار 81

1-1- 6- كال انجمنه 81

2-1-6- كال ششتمد 82

3-1-6- رودخانه كيذور 83

4-1-6- رودخانه رودآب سبزوار 84

5-1-6- رودخانه سليمانيه 85

6-1-6- رودخانه شمس آباد 87

7-1-6- رودخانه گزوا 86

8-1-6- رودخانه بالش آباد 87

9-1-6- رودخانه دلبر 88

10-1-6 رودخانه ريوند 89

11-1-6- رودخانه كراب 90

12-1-6- رودخانه بفره 90

13-1-6- روخانه مهر 91

14-1-6- رودخانه استر بدر 92

15-1-6- رودخانه كال شور سبزوار 93

16-1-6- رودخانه سنگرد 94

2-6- حوضة آبريز دشت جوين و سلطان آباد 95

مقدمه 96

1-2-6- رودخانه جوين (كالشور جوين) 99

2-2-6- رودخانه مشكان 99

3-2-6- رودخانه سرولايت (نشيب) 101

4-2-6- رودخانه كايستان 103

5-2-6- رودخانه ترسك 107

6-2-6- رودخانه ارگ 108

فصل هفتم: هيدرولوژي آبهاي زيرزمين شهرستان

مقدمه: 110

1-7- دشت سبزوار 112

1-1-7- چاه‌ها (عميق و نيم عميق) 115

2-1-7- قنوات 116

3-1-7- چشمه‌ها 118

4-1-7- نتيجه 119

2-7- دشت جوين 121

1-2-7- چاهها- (عميق – نيم عميق) 122

فصل هشتم: چگونگي بهره‌برداري و كيفيت منابع آن شهرستان

1-8- تأثير سازنده‌ها در منابع آب دشت جوين- داورزن- سبزوار 124

2-8- خصوصيات لايه‌هاي آبدار در سه دشت 125

3-8- مطالعات ژئوفيزيك و چاههاي اكتشافي 127

4-8- ضرائب هيدروديناميكي 128

5-8- بررسي نقشه‌هاي كم عمق و تراز آب زير زميني 129

6-8- بهره‌برداري از منابع آب زير زميني 133

7-8- حداكثر ظرفيت مجاز بهره‌برداري از منابع آب زيرزميني در دشت سبزوار 137

8-8- كيفيت آب در سطح شهرستان 138

1-8-8- طبقه بندي آب از نظر كشاورزي 139

2-8-8- طبقه‌بندي آبهاي منطقه‌اي از نظر شرب 140

1-2-8-8- دشت جوين 140

1-1-2-8-8- آبهاي شرب حد فاصل ايستگاه سبزوار تا ايستگاه راه آهن بيهق 140

2-1-2-8-8- آبهاي شرب حد فاصل ايستگاه بيهق تا نقاب 141

3-1-2-8-8- آبهاي شرب حد فاصل ايستگاه نقاب تا سنخواست 141

4-1-2-8-8- دشت سبزوار 142

1-2-2-8-8- آبهاي نواحي جنوب سبزوار 142

2-2-2-8-8- آبهاي نواحي شمالي غرب سبزوار 142

3-2-2-8-8- آبهاي سبزوار و شرق سبزوار 143

3-2-8-8- دشت داورزن 143

9-8- علل شوري آب شهرستان سبزوار 144

10-8- مسئلة تهاجم آبهاي شور زيرزميني به سفره آب شيرين 145

11-8 تغييرات سطح آب در شهرستان سبزوار 146

12-8- نتيجه‌گيري 150

فصل نهم: ارزيابي منابع و مسائل آب شهرستان

1-9- ارزيابي منابع آب زيرزميني دشت سبزوار 151

1-1-9- جريان آب زيرزميني ورودي از سفره 155

2-1-9- جريان آب زيرزميني خروجي از سفره 155

3-1-9- برداشت از سفرة‌ آب زيرزميني 156

4-1-9- تبخير از سطح سفره 156

5-1-9- تغذية‌ سفره ناشي از سيلابهاي ورودي 156

6-1-9- تغذيه از آب برگشتي كشاورزي 156

7-1-9- زهكشي از سفره آب زيرزميني 157

2-9- ارزيابي منابع آب زيرزميني دشت جوين 159

1-2-9- نفوذ در ارتفاعات 167

2-2-9- نفوذ در دشت توسط باران 168

3-2-9- نفوذ جريانهاي سطحي و سيلابي 168

4-2-9- نفوذ آب آبياري 168

5-2-9- نفوذ فاضلاب 169

6-2-9- تخلية‌از منابع آب زيرزميني 169

3-9- ارزيابي منابع آب زيرزميني دشت داورزن 169

1-3-9- نفوذ آب در ارتفاعات 169

2-3-9- نفوذ باران در دشت 170

3-3-9- نفوذ جريانهاي سطحي 170

4-3-9- مقداري آب نفوذي از طريق آبياري 170

5-3-9- نفوذ فاضلاب 170

6-3-9- وضعيت جريان خروجي دشت 172

7-3-9- نتيجه و پيشنهاد 170

فصل دهم: طرحهاي عمراني (طرحهاي تغذيه مصنوعي و سدها)

1-10- كاربرد تغذية مصنوعي 172

2-10- روشهاي تغذية مصنوعي براي منطقه 172

1-2-10- روش مستقيم يا تزريق 4 172

2-2-10- روش غيرمستقيم يا نفوذ و اداري 173

3-2-10- پخش سيلاب 173

2-3-2-10- روش تغذيه حوضچه‌اي 173

3-3-2-10- بهسازي و اصلاح بستر رودخانه‌اي 173

4-3-2-10- گودالهاي طبيعي و مصنوعي 174

5-3-2-10- سدهاي تغذيه: 174

6-3-2-10- خاكريزهاي هلالي 174

7-3-2-10- ايجاد بانكت (چاله‌هاي كوچك) 174

3-10- ويژگيهاي تغذيه مصنوعي در مناطق خشك و نيمه خشك 174

4-10- خصوصيات طرحهاي پيشنهادي تغذية مصنوعي 176

5-10- طرحهاي تغذية مصنوعي 177

1-5-10- محل تغذيه 179

2-5-10- روش تغذيه 179

6-10- طرح تغذيه مسيل خسروجرد 180

7-10- طرحهاي عمراني كوچك تغذيه در شمال دشت 181

8-10- طرح عمراني مسيل رودخانة‌ سنگرد 183

9-10- طرح تغذيه رودخانة‌ جوين 183

1-9-10- ظرفيت طرح 185

2-9-10- روش تغذيه 185

3-9-10- محل تغذيه 185

فصل يازدهم: نتيجه‌گيري و پيشنهادات 187

1-11- نتيجه‌گيري مطالعات 190

1-1-11- دشت سبزوار 190

2-1-11- دشت جوين 190

2-11- پيشنهادات 192

1-2-11- دشت سبزوار 192

2-2-11- دشت جوين 192

3-2-11- دشت داورزن 192

فصل دوازدهم: پيوستها

1-12- منابع مورد استفاده 195

2-12- جداول و نمودارها 200

3-12- نقشه 199

پيشگفتار

آگهي از كم و كيف منابع آب كشور و چگونگي تحولات آتي در تقاضا براي آب و خدمات وابسته به آب، از پيش شرط ‌هاي اصلي و اساسي براي برنامه‌ريزي و مديريت معقول منابع آب محسوب مي‌شود. افزايش و تشديد تقاضا براي آب و خدمات مربوط به آن، تنزل كنترل كيفيت منابع آب سطحي زير زميني و هم چنين تخريب محيط زيست كه بر اثر شهرنشيني و صنعتي شدن و تحول در كاربرد اراضي ايجاد گرديده و شتاب مي‌گيرد، منابع آب موجود هر كشور را حت فشارهاي فزاينده قرار داده و مديريت معقول و منطقي آن بسيار دشوار و پيچيده  تر از سابق نموده است. بحران آب در سطح بين‌الملل از مدتهاي قبل به طور جدي توسط سياست گذاران و متخصصين آب را به خود جلب نموده است. اثرات نامطلوب زيست محيطي در اثر تجمع گازهاي گلخانه‌اي در جو سبب گرم شدن زمين و تغيير توزيع زماني و مكاني بارش گرديده و منطق گرم و خشك با كاهش قابل توجه منابع آب رو به رو خواهند شد كه متعاقب آن فاصلة زماني بين وقوع و شدت خشكسالي‌ها و سيلابها تغيير مي‌يابد به طور كلي اثرات  متقابل توسعه و محيط زيست افزايش جمعيت و ضرورت حفظ امنيت غذايي چالش‌هاي مهمي‌در عرصه مديريت عرضه و تقاضاي آب كنترل آلودگي منابع آب، مديريت مقادير جدي و بحراني و مديريت آبهاي مشترك به وجود آوره است. براي رويارويي و دستيابي به راه كارهاي مناسب جهت غلبه يا مهار بحران آب نياز به آمار و اطلاعات از وضعيت موجود و روند گرايش مسلط حاكم مي‌باشد. ارزيابي منابع آب از مي‌توان يكي از مهمترين اقدامات دانست كه براي افزايش آگاهي و شناخت دربارة شرايط منابع آب كشور انجام مي‌پذيرد. از اين رو نتايج اين گونه بررسي‌ها در برنامه‌ريزي و مديريت درست منابع آب فوق‌العاده مؤثر و سودمند است . ارزيابي منابع آب در سطح ملي با توجه به حجم اطلاعات و آمار جمع‌آور شده با تكيه بر اطلاعات محدود و شيوه‌هاي قديمي‌پردازش اطلاعات مشكل بوده و قطعاً جوابگوي حل معضلات موجود نمي‌باشد و ضرورت ايجاد سامانه نوين بانكهاي اطلاعات و تحليل‌هاي منطقه‌اي را ايجاب مي‌كند. با توجه به گسترش روزافزون جمعيت، به ويژه در شهرها كه تغيير در الگوهاي اقتصادي را به بار مي‌آورد و همچنين بروز تغيير در روند مصارف عمومي‌كشور، نياز به ذخيره‌سازي و مهار آب ها از طريق سدسازي در ابعاد فزاينده‌اي محسوس‌تر مي‌‌گردد. (45) با توجه به اينكه بارش ميانگين ساليانه جهان 840 ميلي‌متر و بارش ميانگين ساليانه ايران 260 ميلي متر پس ايران حدود 30 درصد بارش جهاني را داراست ، و هم چنين بارش متوسط قارة آسيا 732 ميلي متر كه ايران 33 درصد بارش آسيا را داراست. (29)

با اين وجود اختلاف ريزش در سطح كرة زمين موجب گرديده تا دانشمندان كشورها را به، پرآب، كم آب و آنهائي كه با بحران آب مواجه هستند طبقه‌بندي كنند.

در شرايط كنوني 26 كشور جهان به طور شديد دچار كم آبي هستند، كه از جمله 9 كشور در خاورميانه و چند كشور در افريقاي شمالي مانند: مصر، سودان، ليبي . . . . را مي‌توان نام برد، به گونه‌اي كه بحران آب چالش بزرگ اين كشورها در قرن 21 خواهد بود، براي جلوگيري از خونريزهاي احتمالي بر سر آب و استفاده بهينه از منابع و تقسيم عادلانه اين ماية‌حياتي به گفتگوي تمدنهاي بشري نياز مبرم داريم. (13) شرايط هيدروژئوگرافي مناطق مختلف ايران ( از نظر پراكندگي مناطق مرطوب، نيمه خشك و خشك) از يك طرف و محدود بودن ميزان آب و زمين مستعد در دسترس از طرف ديگر ايجاب مي‌كند كه به منظور برخورداري از اقتصادي خودكفا و مستقل، سدهاي زيادي ساخته شود، در اين راستا بايد از ذخيره‌سازي آب براي گسترش زمين‌هاي تحت كشت و افزايش توليدات كشاورزي و دامي‌در سطح كاملاً گسترده و مناسب در سطح شهرستان سبزوار و ديگر نقاط كشور استفاده شود. بطور كل احداث يك سد براي تحقق اهداف تعيين شده‌اي در چهار چوب نيازهاي اجتماعي انجام مي‌گردد، كه بدين ترتيب اهميت مخازن آبي جهت جمع‌آوري آبهاي سطحي به منظورهاي مختلف مانند كنترل سيلاب و تنظيم آب جهت مصارف شرب، كشاورزي و صنعتي توليد انرژي برق بر كسي پوشيده نيست. منابع آب زيرزميني نقش عمده‌اي در توسعه كشاورزي، صنعتي و بهداشتي سطح شهرستان سبزوار و كشور ايران دارد، و بهره‌برداري بيش از پيش ، اين منابع ارزشمند را به معرض خطر جدي قرار داده است. دو خطر بزرگ بهاي زيرزميني را تهديد مي‌كند، استخراج بي‌رويه به دليل سهولت دستيابي به اين منابع كه باعث پائين آمدن سطح ايستايي در آبخوان و نابودي ذخائر آب زيرزميني شده و تبعات خطرناكي مانند نشست زمين را بدنبال دارد. دومين خطر، آلودگي شديد در نتيجه توسعه شهرها و ايجاد صنايع و استفاده از كودهاي شيميائي مي‌باشد.

اگر چه سفره‌هاي آب زيرزميني خود به صورت يك فيلتر در تصفيه آب، نقش ايفا مي‌كنند، تغذيه مصنوعي آبخوان به مثابه يكي از اشكال توسعه منابع آب خطرات ناشي از بهره‌برداري بيش از حد و آلودگي آنرا به طور مؤثر كاهش مي‌دهد. ارزيابي پروژه هاي تغذيه مصنوعي ايجاد شده در كشور و سطح شهرستان به جهت عقلاني و اقتصادي نبودن اين پروژه‌ها از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. متأسفانه هنوز در كشور به صورت عملي ارزيابي اين پروژه‌ها از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. متأسفانه هنوز در كشور به صورت علمي‌ارزيابي اين پروژه انجام نگرفته است و به همين دليل زمينه براي طرح ادعاهاي مبالغه آميز در خصوص ارائه راندمان‌هاي بالاي تغذيه مصنوعي و‌ آبخوان داراي فراهم شده است.

ولي از آنجايي كه هر ساله به ميزان قابل توجه شاهد افت آبهاي زيرزميني در سطح كشور و شهرستان سبزوار مي‌باشيم چاره جز اين چيست؟ (45) در پايان از زحمات بي‌دريغ و خالصانة‌استاد بزرگوار و ارجند جناب آقاي دكتر احمدي استاد راهنمايم كمال تشكر و امتنان را دارم. چرا كه بدون راهنمائيهاي ايشان موفق به گردآوري چنين مقوله‌اي نمي‌شدم و همچنين از دوست عزيزم سركار خانم طاهره شاه محمدي و الهام شاكري  كه در جمع‌آوري اين مطالب به من كمك كردند خالصانه تشكر مي‌كنم. از همكاري كتابخانه وزرات نيرو و مسئول كتابخانه‌هاي وزرات برنامه و بودجه و شركت سهامي‌آب استان تهران و در نهايت از زحمات پدر و مادر عزيزم كه در اين مدت مرا ياري كرده‌ان سپاسگذارم.

اين پايان‌نامه براي اخذ  مدرك كارشناسي به رشتة تحرير درآمده  و خالي از اشكال نبوده، انشاءالله كه به ديده اغماض بنگريد.

فاطمه امير احمدي تيرماه 1384 هـ. . ش.

1-1- انگيزه و انتخاب موضوع:

سخن را با نام خدا آغاز مي‌كنيم كه بخشنده و مهربان است و مرگ و زندگي بدست اوست. خداوند بناي جهان را بر آب نها، آب الفباي آباداني است، بدون آب يعني مرگ بشر اوليه در هر جاي كرده زمين پا نهاد و ساكن شد بي وجود آب نبود، آباديها، شهرها مراكز خدماتي و صنعتي و فرهنگي همه و همه كه در كنار هم جمع شده و به شكل منسجم و شكيل در آمده‌‌اند از وجود پربركت اين ماية حياتي بوده مركزي ايران است. شهري گرم و خشك، شهري كه ميزان بارندگي ميانگين آب برابر   ميانگين بارش جهان است. شهري كم آب كه از قديم با اين مشكل روبرو بوده، من تصميم بر آن شد در اين عرصه گامي‌هر چند كوچك بردارم و به مشكلت اين شهر بهتر واقف شوم و از كم و كيف آن بيشتر اطلاع حاصل نمايم، مدتي اين مسئله فكرم را به خود مشغول كرده بود ولي به دليل مشغله كاري فرصت پيدا نمي‌كردم، تا اينكه پايان نامة‌ فرصتي شد باري شروع اين كار ، با جان و دل، مسائل و تعليم هيدرولوژي اقليم سبزوار را انتخاب و وارد ميدان شدم. در پايين متذكر شوم مشكل و كمبود آب، ب آبي، تخريب قنات‌ها و پركردن آنها توسط افراد بي‌اطلاع و در نهايت خشكي قناتها و كم شدن آب چشمه‌ها و افت آبهاي زيرزميني، خرابي چاههاي عميق و كمبود و نبود وسايل فني و موتوري و ترسيدن سوخت به موقع مقرر و مشكلات ديگر را آن سبب انتخاب اين مطالب براي موضوع مي‌شد.

بعد از انتخاب واحد پروژه عازم شهرستان مشهد شدم. در اين سفر وسيلة نقلية ما در شهرستان سبزوار خراب شد و بناچار مدت 24 ساعت در اين شهر مانديم در اين مدت تا  حدودي مرد اين شهرستان را آشنا شديم و خيابانهاي ساده اما بدور از تجملات آنجا را مشاهده كرديم. و همچنين از مردم آنجا در مورد كم آبي و مشكلاتي كه داشتند شنيديم در اين سفر فكر مرا مشغول به خود كرده بود و بعد از برگشت آن سبب انتخاب اين مطلب براي اين موضوع شد.

2-1- طرح مسئله:

بعد از اينكه انتخاب موضوع مشخص شد، بر آن شدم كه چگونه و به چه شيوه‌اي مسئله را مطرح نمايم. مطرح كردن مسئله آب، به تنهائي مرا راضي نمي‌كرد و واقعيت امر هم همين است.